Tímarit Máls og menningar - 01.10.1961, Page 86

Umsagnir um bækur
Svo kvað Tómas
Matthías Johannessen rœddi við
skáldið.
Almenna bókafélagið 1960.
Aseinni árum hefur eflzt mjög sú tízka
að rithöfundar gerist einkaritarar
manna sem á gamalsaldri leiðast út í að
semja endurminningar sínar, en treysta sér
ekki til, einhverra orsaka vegna, að halda á
penna sjálfir. Slíkar aðferðir við bókagerð
bera sína réttlætingu í sjálfum sér, fóm-
fýsi rithöfundanna er aðdáunarverð, og
enda þótt fæstar þessara bóka hafi svokall-
að bókmenntalegt gildi er efalaust að marg-
ar þeirra geta haft drjúga þýðingu bæði
fyrir íslenzka sagnfræði og þó einkum þjóð-
félagsfræði, ef sú fræðigrein fyndi einhvern-
tíma náð fyrir augum íslenzkra mennta-
manna.
Mun tortryggilegri em þessar krókaleiðir
við samningu bóka, þegar menn sem haft
hafa ritmennsku að höfuðstarfi alla ævi fá
sér aðra rithöfunda til að vekja sér hug-
myndir, skrásetja þær og skipa þeim saman
í bók. Lesandanum hlýtur að finnast að
þannig sé verið að halla á sig: hann hefur
nú einu sinni vanizt því að sérgrein rithöf-
unda sé að semja bækur beinlínis, og aðals-
merki þeirra að geta haldið á penna fyrir
sjálfa sig; honum finnst að rithöfundur
sem afsalar sér þeim forréttindum hafi í
senn brugðizt sjálfum sér og öðrum. Allt
um það eru slíkar bækur orðnar skyldugur
þáttur í bókaiðn nútímans, bæði hér á landi
og erlendis.
Dæmin sanna að þessi „óbeini" höfund-
skapur getur borið góðan árangur; það er
ekkert efamál að „ritarinn" getur ef vel
tekst til knúið „höfundinn" þeim sporum
sem hann mundi sjálfur hlífa sér við. Matt-
hías Johannessen, ritari þeirrar bókar sem
hér um ræðir, segir í formála sínum að
naumast verði „fundið heppilegra form til
að menn geti nálgazt sjálfa sig nokkurn
veginn hindrunarlaust en samtalsformið.
Það kallar á einlægni, en veitir lítið svig-
rúm til undanbragða.“ Þetta er laukréttur
fyrri partur sannleikans í þessu efni. Hér
er drepið á höfuðkost, ef ekki þann eina
kost sem þessar samtalsbækur geta haft
fram yfir „frumsamdar" bækur. En seinni
partur sannleikans er sá að samtal kallar
ekki alltaf á einlægni og er einkar heppi-
legt form til að dyljast.
Ilitt er þó verst að samtalsformið er ódýr-
leikabeita. Það er of auðvelt að semja bók
með þeim hætti að rabba við kunningja
sinn. Það er alkunna að viðræðugarpar og
samkvæmishetjur öðlast ekki alltaf hylli
sína vegna þess að ræða þeirra sé gáfuleg
heldur af því að þeir kunna vel að „sjarm-
era“ áheyrendur sína. Og orð þeirra missa
gildi sitt óðar en þau eru komin út fyrir það
umhverfi sem þau voru miðuð við. Sama
hætta vofir yfir höfundinum sem fær penn-
ann í hendur öðrum: það er leyfilegt í sam-
tali, þegar samúð áheyrenda er tryggð, að
rökstyðja mál sitt óvandlega, og uppástung-
ur sem við athugun reynast ekki annað en
vatn geta þá verið viðurkenndar sem and-
ríki. Höfundurinn lætur í góðri trú glepjast
324