Tímarit Máls og menningar - 01.04.1989, Síða 68

Tímarit Máls og menningar
dómi felst módernismi sem einkenni á skáldskap í efasemdum um öll boð-
skipti og gagnrýni tungumálsins. Um módernisma getur að hans hyggju
„einungis verið að ræða þegar inn í skáldskapinn er byggð kreppa tungu-
máls og forms, boðskipta og veruleikaskynjunar, og ekki síst kreppa skáld-
skaparins sjálfs“ (ÁE bls. 289). Síst er ég ósammála því - einsog reyndar er
tekið fram í bók minni - að efi um möguleika tungumáls og tærleik mann-
legra boðskipta er einn þáttur módernisma í bókmenntum. Þess vegna
meðal annars er ég ósammála Matthíasi Viðari Sæmundssyni og kalla skáld-
sögu Gunnars Gunnarssonar, Sœlir eru einfaldir (1920), „módernisma af
hálfum huga“ (LL bls. 104). Efahyggjan sem verk Gunnars frá þessu tíma-
bili útmála nær ekki til formsins, það myndast gjá milli þeirrar örvæntingar
og einsemdar sem sífellt er verið að segja frá (og persónurnar eru jafnvel að
ræða í stássstofunni) og hefðbundins frásöguháttar sagnanna (LL bls. 105).
Því form þeirra ber öll merki síðnatúralismans, skáldsagna þar sem alvitur
sögumaður varpar ljósi á vandamál með því að láta persónur sínar ræða þau
til hlítar, oft fyrir framan heldur dauflega lýst baksvið. Gunnar hefur hér
ekki enn fundið það form sem hentaði frásagnargáfu hans best. A sinn sér-
stæða hátt tekur Ástráður undir þessa gagnrýni mína („Þótt gagnrýni okk-
ar Halldórs sé nokkuð samhljóða í þessu efni“, ÁE bls. 289. Skyldi ég hafa
séð grein hans áður en ég skrifaði bókina?)
En hver er þá ágreiningurinn? Hann sýnist fram kominn af því ég læt
mér ekki nægja skilgreiningu á módernisma út frá „formrænni efahyggju",
heldur fer að ræða þemu hans á mismunandi tímabilum. Þema verks er
meginhugsun þess, það sem hugmyndaheimur þess hverfist um. Þessar
innihaldslegu athuganir á yrkisefnum og hugmyndaheimi líst Astráði ekki
á og segir reyndar á einum stað að undirritaður sé „sem oftar blindaður af
„þemum“ sínum“ (ÁE bls. 276). Olafur Jónsson fær líka á baukinn fyrir
sömu villu. En ég held einmitt að slík þemagreining sé algert skilyrði þess
að um raunverulega bókmenntasög«/egíi umfjöllun sé að ræða: Um hvað
voru skáldin að skrifa, hvaða gildi mótuðu hugmyndaheim þeirra, hvaða
andstæður notuðu þau til að koma skipan á hugsun sína?
Ef við takmörkum okkur við formræna þætti í víðasta skilningi, svo sem
efann um tungumálið, lendum við í bókmenntasögulegum ógöngum. Plat-
on hafði efasemdir um orðin og möguleika þeirra til að tjá hinn sanna veru-
leik, og svo var um ýmsa klassíska höfunda. I merkri skáldsögu er sagt frá
leiðangri aðalpersónunnar til íshafsins með skipi, og við ísbrúnina taka
ferðamenn að heyra undarleg hljóð frá löngu liðnum tíma. Þetta eru frosin
orð fortíðarinnar:
194