Tímarit Máls og menningar - 01.04.1989, Side 74

Tímarit Máls og menningar
I þessu sambandi er sjálfsagt að hugleiða eina athugasemd Astráðs. Ef
Bréfib og Vefarinn mörkuðu upphaf íslenskra nútímabókmennta, hvað var
þá byggt á þessum grunni? Er hægt að rekja einhverja samfellda þróun til
þeirra? (bls. 276). Nú er fyrst að því að hyggja að undir lok Vefarans gerir
Halldór Laxness líka að nokkru upp við fyrirmyndir sínar, með því að
leggja mælikvarða hins mannlega (í mynd Diljár) á ofvaxið sjálf nútíma-
mannsins, eða öllu heldur á mynd aldamótamódernismans af nútímamann-
inum, sem varð það mót sem Steinn var steyptur í. Þessa hugmynd mína
dregur Astráður að vísu í efa: „Hún (Diljá, mín aths.) er engin algild mæli-
stika „hins mannlega“ og ég held að samúð verksins með henni sé alls ekki
eins einhlít og Halldór heldur fram“ (bls. 295). Fjarri mér að halda því fram
að Diljá sé algild mælistika hins mannlega, eða að samúðin með henni sé
einhlít í sögu nafna míns. Hér finnst mér einsog Astráður geri ráð fyrir því
að Vefarinn sé miklu heilsteyptara og sjálfum sér samkvæmara verk en
reyndin er. Það er ekki fyrr en í síðustu hlutum verksins sem Diljá fær
þessa gagnrýnu stöóu. Þá breytist sjónarhorn verksins. Skyndilega sjáum
við Stein með augum Diljár, nakinn bak við sínar grímur. Að lokum sér
lesandinn ekki lengur í huga hans, heldur skilur við hann í myrkri vistar-
veru og fylgir Diljá út á götur Rómar, sem er í þann mund að vakna. Og
við fáum um síðir að heyra hennar skoðun á kaþólskri kirkju og öllu þessu
fullkomnunarbrölti mannsins sem hún hefur elt um langan veg. Sögu Steins
er lokið, hann er skilyrðislaust genginn strangasta munklífi á hönd, en saga
Diljár er ekki sögð nema til hálfs, hún á enn lífið framundan. Halldór sagði
okkur sögu slíkrar stúlku í næstu stóru skáldsögu sinni, sögu stúlku sem
heyr sjálfstæðisbaráttu við sjálfhverfan menntamann, og ég held ekki að
það sé tilviljun. Diljá verður undir lok Vefarans ekki bara mannlegur mæli-
kvarði á hömlulausa fullkomnunarþrá Steins, heldur líka með nokkrum
hætti epískur þáttur verksins. Hún lifir áfram, um hana er hægt að segja
sögu. Og verður merki þess að höfundurinn gerðist ekki módernisti í
skáldsagnagerð, heldur sögumaður. En hann hélt áfram að fást við efni úr
þessu æskuverki sínu og aldamótamódernismanum yfirleitt, og ekki síst
þess vegna gerðist hann aldrei hallur undir þann nýnatúralisma sem sumir
bandarískir starfsbræður hans og samferðamenn skrifuðu á fjórða áratugn-
um. Hann skrifaði um skáldið eða menntamanninn og stúlkuna allt fram til
Kristnihaldsins. Eina sína mestu skáldsögu, Heimsljós, skrifaði hann um
óslökkvandi fullkomnunarþrá, þrána eftir fegurð.
En það er satt, það fylgdi enginn módernismi óðara í kjölfar Vefarans
mikla. Af hverju mörkuðu hann og Bréfib þá upphaf nútímabókmennta?
Afþ ví að verk sem þessi setja bókmenntum hvers lands nýjan mtelikvarda,
200