Tímarit Máls og menningar - 01.09.1989, Blaðsíða 15

Adrepur
grein í bók hans sem mér finnst dæmi um varasamar fullyrðingar í anda áður-
nefndra áhrifa-rannsókna og jafnvel dæmi um áhrifa-þráðinn sem ég gat um.
Halldór birti þessa málsgrein aftur í grein sinni og hér kemur hún í fjórða sinn
og verður ekki annað sagt en frægð hennar aukist stöðugt: „I Rauða kverinu
eru áhrif Weiningers og Strindbergs skýr, en í Heiman eg fór hefur Papini tek-
ið við“ (Loksins, 168).
I bókmenntafræði síðustu ára er mjög áberandi sú skoðun að allt sem höf-
undur skrifi eigi uppsprettu sína í öðrum textum; frumleiki höfundar felist
fyrst og fremst í vali og samsetningu eða endur-framsetningu efnis. Til að ræða
þá merkingarþræði sem verk er spunnið úr, án þess að þurfa að fullyrða eða
geta sér til um „áhrif“, hafa menn talsvert notað hugtakið „textatengsl", sem ég
drep á í grein minni - án þess að ég telji einhverja allsherjarlausn felast í því.
Halldór vill halda fast í „áhrifin“ og stingur upp á fráleitu tvenndarkerfi þessara
hugtaka: „Hins vegar er ágætt fyrir bókmenntafræðinga að hafa orð einsog
„textatengsl“ að grípa til, þegar þeir eru ekki vissir um hvort viðkomandi höf-
undur hefur lesið þau verk sem hann er textatengdur“ (203). Þá erum við aftur
komin í gamla farið og verðum að reiða okkur á vitnisburð um það hvort höf-
undur hafi nú örugglega lesið tiltekin verk eða ekki. Og hvenær getum við ver-
ið „viss“? Eg býst við að höfundar minnist oft á verk sem þeir hafa aldrei lesið
að neinu gagni en oft heyrt og lesið um - og vita þannig kannski að þessi verk
tengjast því sem þeir eru að gera sjálfir. Eg nota hugtakið „áhrif" ósjaldan sjálf-
ur og er alls ekki að mælast til að það sé gert útlægt. Strindberg hafði vafalaust
talsverð áhrif á Laxness. En þegar farið er að tala um „skýr áhrif“ á einstök
verk kýs ég að vera á varðbergi gagnvart sannfæringu þess sem málið kannar.
Gjarnan er þá einungis um tiltekna, oft mjög þrönga túlkunarleið að ræða sem
takmarkar merkingu verksins um of við þessi áhrifabönd. A hinn bóginn vil ég
ítreka að bókmenntafræðingar sinna oft mikilvægum rannsóknum er þeir sýna
fram á innbyrðis tengsl verka - t.d. með því að greina hvernig þau eru að hluta
runnin úr sama hugmyndaheimi eða sprottin af sömu heimsmynd.
Af þeim hugtökum Halldórs sem mér finnast afvegaleiðandi er þó „alda-
mótamódernisminn" sýnu verst. Um það ætla ég ekki að fara mörgum orðum
til viðbótar því sem segir í grein minni. Fyrst þegar ég rakst á þetta hugtak hélt
ég að þarna væri komið íslenskt heiti fyrir þá bylgju síðla á síðustu öld sem
ýmist er kennd við úrkynjun (,,dekadens“) eða nefnd „fin-de-siécle“. Svo er þó
ekki, því Halldór reynir með þessu hugtaki að afmarka einkenni módernismans
einsog hann birtist um og eftir aldamót, þá stefnu sem hann segir að hafi haft
áhrif á Vefarann þótt Laxness sé þar einnig sagður gera upp sakir við þennan
sama módernisma. „Verk þessa tíma sem hvað mest áhrif hafa á Vefarann eru
auk þess öðru fremur huglæg og sjálfhverf, einkennast af linnulítilli sjálfsköfun
og stöðugri glímu við allt að því goðsögulegar hugmyndir um konuna.“
(„Orðin og efinn“, 196). Samkvæmt bók Halldórs er þó Vefarinn í takt við
módernisma þriðja áratugarins og er t.d. James Joyce nefndur í sambandi við
277