Tímarit Máls og menningar - 01.09.1989, Blaðsíða 37

Brotin heimsmynd
markmið sitt ákveður hann að hefja nám í Kennaraskólanum en þar
ímyndar hann sér að mönnum sé kennt að ráða lífsgátuna og hann muni
eiga dýrðlega daga í vændum:
Að hugsa sér, guð minn almáttugur, hvað maður yrði fullkomin manneskja
af að horfa með eigin augum kannski á eins lærða djúphyggjumenn og
Bjarna frá Vogi vera í þrjá vetur að opna fyrir manni hvern leyndardóm til-
verunnar öðrum furðulegri! (0:8)
Hann verður þó fyrir miklum vonbrigðum með námið þegar hann upp-
götvar að í skólanum er fátt annað á námsskrá en einhver „selvfölgelighed“
(0:20) sem koma ráðningu lífsgátunnar lítið við.
Hann heldur samt áfram námi og fer að stúdera skáldskap og stjörnuvís-
indi. Hann eignast líka nýja vini sem deila með honum áhugamálum og
lífsmáta og smám saman tekur hugmyndaheimur hans breytingum; hann
fer að sjá veröldina í nýju ljósi. Hann fer að skynja sjálfan sig sem mikil-
menni, snilling snillinganna, og fyrirlíta þann hversdagslega og lítilláta sjó-
mann sem hann áður var. Þessi sjálfsskilningur hefur síðan yfirhöndina hjá
honum, bæði í íslenzkum aðli og því sem eftir er af Ofvitanum.
Hinn nýi hugmyndaheimur Þórbergs unga einkennist öðru fremur af
tvíhyggju (dúalisma), sem hefur verið ríkjandi hugsun í vestrænni menn-
ingu í árhundruð. Tvíhyggjan hefur lengi tengst kristinni kirkju og þeirri
heimsmynd sem trúin hefur byggt á, en hún felur í sér hugmynd um að
heimurinn sé saman settur af ósættanlegum andstæðum sem vinna hvor
gegn annarri.81 heimsmynd trúarinnar hefur tvíhyggjan birst skýrast í and-
stæðunni milli drottins og djöfulsins, sem eru persónugervingar annarra
andstæðupara; góðs og ills, réttlætis og ranglætis, skapara og niðurrifs-
manns o.s.frv. I sérhverju þessara para stendur annar þátturinn fyrir hið
æðra og það sem ber að stefna að en hinn þátturinn er tákn hins óæðra og
gjarnan um leið ríkjandi ástands. Þessi afstaða pólanna tveggja kemur
greinilega í ljós ef athyglinni er beint að stöðunum sem þeim eru ætlaðir í
heimsmynd kirkjunnar: Himnaríki sem er uppi og fjarlægt en helvíti sem
er niðri og nálægt - leiðin til himnaríkis er löng og torsótt en aftur á móti
litlum erfiðleikum bundið að komast til helvítis.
Sögupersónan Þórbergur þráir að komast úr hlutverki „skítkokksins"
sem hann kallar svo, í hlutverk spekingsins. Skítkokkurinn er tákn alls þess
sem hann vill stefna frá, forðast og yfirgefa, svo sem ófrelsis, ófullkomleika
og hversdagslegs lífs; raunveruleikans. Imynd spekingsins stendur aftur á
móti fyrir það sem Þórbergi unga finnst eftirsóknarverðast í lífinu,
spekingurinn er frjáls og fullkominn og hann er öðruvísi en allir aðrir.
Þessir tveir „menn“ sem eru persónugervingar mismunandi afstöðu til
299