Tímarit Máls og menningar - 01.09.1989, Blaðsíða 41

Brotin heimsmynd
byrjað þitt nýja líf með því grundvallaðra og þróttmeira hatri á holdsins
lystisemdum. (0:189)
I lýsingu á aðdraganda þessarar fyrstu kynlífsreynslu Þórbergs unga er
margt fleira í sama dúr; þar er blandað saman ýmsu sem ekki er vanalegt að
nefna í sömu andrá. Þórbergur reynir til dæmis að sefa kvíða sinn og ótta
við hina þráðu líkamlegu snertingu með því að fara með bænavers og
kvæði Einars Ben. Athöfnin sjálf fer svo fram í kirkjugarði, þar sem Þór-
bergur og vinur hans gera hitt með Seltjarnarnessfraukunni og eftirmálinn
er þessi: „Við litum út eins og guðrækið fólk, sem siðlar í andakt heim úr
kirkju." (0:203)
Sambærileg dæmi mætti nefna úr íslenzkum aðli, til að mynda þar sem
segir frá viðræðum Þórbergs og Stefáns vinar hans frá Hvítadal. Þeir eru að
ræða um ástina og Stefáni ber ekki saman við sjálfan sig um hvort hrein ást
geti verið holdleg eða ekki, það er að segja hvort líkami og sál séu örugg-
lega ósættanlegar andstæður, en sú er að minnsta kosti ekki raunin í tali
hans; hann spyr Þórberg um Elskuna hans um leið og hann biður til guðs:
Hefur hún falleg brjóst?. . . Drottinn upp lyfti sínu augliti yfir mig og gefi
mér sína náð. Amen . . . Eru falleg brjóstin á henni? (1:150)
A þennan hátt er iðulega blandað saman í stílnum því sem á engan hátt get-
ur farið saman í hugarheimi Þórbergs unga. Öll þau verðmæti sem hann
þekkir eru „húðflett og kalóneruð", en hið líkamlega sem hann vill helst
ekki vita af er í staðinn hvað eftir annað dregið inn í umræðuna þar sem
það virðist síst eiga við. Nægir hér að nefna „hin rassmiklu orð“ í skáld-
skap Einars Ben. Með þessu er heimsmynd tvíhyggjunnar dregin í efa og
skopast að henni.
Hefðbundnar sjálfsævisögur þjóna þeim tilgangi að koma reglu á
óreiðuna í eigin lífi og það er gert með skipulegri og línulegri frásögn. En
um leið er fortíðin sett á stall, þar sem hið hversdagslega og líkamlega er
útilokað en aðeins hið sögulega fær rúm. Þannig verður fortíðin að kosm-
ískri heild og í andstöðu við nútíðina sem alltaf er kaotísk og ómögulegt að
henda reiður á. Þessi gerð sjálfsævisagna gengst því inn á heimsmynd
tvíhyggjunnar og samþykkir um leið bókmenntahefðina.
A yfirborðinu eru Ofvitinn og íslenzkur aðall brot úr sjálfsævisögu,
endurminningar um æskuna eða þroskasögur og sögumaðurinn lætur sem
það sé ætlun hans að segja slíkar sögur. En hann fer þó allt aðra leið en
tíðkast í hefðbundnum sjálfsævisögum. Hann segir ef til vill frá fortíð sinni
til að ná tökum á henni og skilja hana, en hann lítur ekki á hana sem lokaða
heild þar sem allt er í röð og reglu. Þvert á móti er sú sjálfsmynd sem hann
303