Tímarit Máls og menningar - 01.03.1990, Blaðsíða 42

öndvegiskáldum á borð við Hómer, Pind-
ar og Aískýlos. Og sem meira er, í hinum
bráðskemmtilega hluta Ríkisins, þar sem
Platón gerist ritskoðari og hyggst sníða
burt þá kafla hjá Hómer og fleiri skáldum
sem eiga ekki að fá að heyrast í fyrir-
myndarríkinu, er að finna margar perlur
frá skáldskaparlegu sjónarmiði. Ummæli
Platóns um skáldskapinn í Ríkinu verða
heldur ekki skýrð sem orð sem látin eru
falla gáleysislega í framhjáhlaupi, þar
sem umræðan snýst aðallega um eitthvert
annað efni. Þvert á móti: verkið hefði allt
eins mátt kalla „Um skáldskap“ eins og
„Ríkið“, því að a.m.k eins stór hluti þess
fjallar um skáldskap og um fyrirmynd-
arríkið. Þess ber þó að geta að Platón er
ekki alltaf eins fjandsamlegur skáldum og
skáldskap og hann er í Ríkinu. I sam-
ræðunum Jóni og Faídrosi birtist til dæm-
is mun jákvæðari afstaða. Þó má segja að
flest heimspekilegu meginatriðin í máli
Platóns um skáld og skáldskap í Ríkinu
séu almennt einkenni á hugsun hans um
þessi efni.
Ríkið er heilmikið verk. Það skiptist í
tíu bækur, sem eru hver um sig svona
40-50 meðalsíður. Bróðurpartur verksins
er samræða Sókratesar og kunningja
hans, bræðranna Glákons og Adeiman-
tosar. Efnið sem þeir eru að velta fyrir sér
er réttlæti, hvað það eiginlega sé. í upp-
hafi eru þeir að hugsa um réttlæti einstak-
linga, en verða ásáttir um að skoða fyrst
réttlætið í ríkinu, því það sé stærra og því
hægara að koma auga á það (367 E-369
C). Þannig reisa þeir ríki frá grunni, ríki
þar sem öllu er komið fyrir á sem skyn-
samlegastan hátt, enda fara heimspeking-
ar með stjómina. Platón ræðir í löngu máli
um uppeldi og menntun í fyrirmyndar-
ríkinu, og það er í því sambandi sem
spurningin um skáldskap vaknar. Platóni
er í mun að þegnar hins nýja ríkis tileinki
sér dygðimar. Hann virðist hafa mikla trú
á áhrifamætti skáldskapar og raunar lista
almennt til að móta skapgerð fólks bæði
til góðs og ills. Þess vegna telur hann
hvort tveggja nauðsynlegt að ritskoða
skáldskap þannig að hann spilli ekki æsk-
unni í nýja ríkinu og eins að setja saman
mikla námsskrá, þar sem kemur fram
hvað hinum uppvaxandi fyrirmyndar-
mönnum sé nauðsynlegt að hlýða á og
læra (376 E-403 C). Stór hluti grunn-
námsins er tónlist og er kveðskapur talinn
til hennar. Platón álítur rétt tónlistar- og
skáldskaparuppeldi æskunni bráðnauð-
synlegt, eigi hún að komast til þroska.
En hugum nánar að því sem Platón vill
ritskoða og ástæðum þess. Meginkvörtun
hans er sú að í verkum sínum kenni skáld-
in fólki allt hið gagiistæða við dygðugt
líferni: þau láta hetjur vera leiksoppa
taumlausra ástríðna og tilfinninga og þau
ljúga upp á guðina, þar sem þau sýna þá
breyska, öfundsjúka, hégómlega og
falska. Það er háskalegt að fólk alist upp
við slíkar sögur, einkum þar sem hetjur og
guðir eiga í hlut, en fyrir þeim eiga menn
að bera virðingu. Sérstaklega er Platóni í
nöp við skáldskap þar sem persónunum
eru lögð orð í munn beint eins og í leik-
ritum, en slíkt nefnir hann hermiskáld-
skap.3 Þegar hann segir að skáldin hljóti
að vera gerð brottræk úr fyrirmyndarrík-
inu, þá er hann að tala um hermiskáldin
fyrst og fremst.4
Það sem hér hefur verið greint kemur
fram í annarri og þriðju bók Ríkisins,
þegar verið er að koma fyrirmyndarríkinu
á fót. En Platón telur sig bersýnilega ekki
40
TMM 1990:1