Tímarit Máls og menningar - 01.03.1990, Blaðsíða 35

menntafræðingnum Mikhail Bakhtin sem
áleit að Dostóéfskí hefði fyrstur beitt slík-
um söguhætti. Að dómi Bakhtins geyma
verk Dostóéfskís ekki einfalda merkingu
eða boðskap. Þau eru öllu heldur samræða
eða vegamót þar sem skoðanir og stefnur
tímans koma saman í líki persóna sem
hafa í vissum skilningi sína eigin sjálf-
stæðu vitund. Dostóéfskí mun hafa upp-
lifað samtíð sína sem „víðfeðma sam-
ræðu“ þar sem ekkert var víst og fullnað,
öll gildi á reiki í mannlegum fræðum.
Föðurland hans var þá að breytast úr mið-
aldasamfélagi í nútímalegt iðnaðarþjóð-
félag. í ljósi þess dró Bakhtin þá ályktun
að hinn nýi söguháttur væri afsprengi
21
menningarskila.
Greining Bakhtins opnar okkur eina
leið að Vefaranum. Verk Halldórs er líkt
og sögur Dostóéfskís aldarspegill þar sem
formleg upplausn lagar sig að menningar-
legum glundroða. Það er skrá yfir viðhorf
í samtímanum þar sem aragrúi lífsskoð-
ana er settur fram án þess að höfundurinn
sem slíkur beri á þeim persónulega
ábyrgð. Engu síður sætti hann árásum fyr-
ir klám og siðleysi, glæpsamlegan rithátt.
Nýstárleiki Vefarans er einkum fólginn
í þessu: að textinn er sjaldnast þar sem við
höldum að hann sé, ávallt á leið til ein-
hvers annars. Hann beitir sjálfan sig
stanslausu ofbeldi með þverstæðukennd-
um rökfærslum og niðurrifi merkingar.
Til samanburðar má nefna skáldsöguna
Sœlir eru einfaldir eftir Gunnar Gunnars-
son. Hún kom út árið 1920 og er líkt og
Vefarinn viðbragð við stríði og gildis-
hruni. Báðar sögumar fjalla um dýpstu
rök mannlegrar viðleitni og jaðarreynslu,
vitfirringu og dauða. Báðar glíma við
þversagnir tímans: trú og afneitun, upp-
reisn og uppgjöf. Báðum lýkur með ósigri
hins mannlega. Aðferð þeirra er hins
vegar mjög ólík. Saga Gunnars er sam-
ræmd heild þótt hún lýsi djöfullegri upp-
lausn, öngþveitið er innlimað í hringlaga
og stranga formgerð, framvindan skipu-
leg og rökföst. Frásögninni er miðlað
gegnum sögumann sem er tilfinningalega
flæktur í atburðarásina, viðbrögðum les-
enda stýrt með hefðbundnum hætti,
mörkin em skýr milli hetju og óþokka.
Með öðrum orðum. Textinn allur er gegn-
sýrður af siðferðishugmyndum söguhöf-
undar, vissu hans um hvað sé gott og hvað
illt. Sannleikur hans beitir efniviðinn of-
beldi. Staða söguhöfundar er allt önnur í
Vefaranum. Þar er eins og hann sé á valdi
textans, sundurtættur og staddur á hengi-
flugi, án jafnvægis eða niðurstöðu. Sjálf-
ur hefur Halldór sagt: „Þegar ég hafði
lokið við síðustu kapítula „Vefarans“ suð-
ur á Sikiley haustið 1925, þá fanst mér ég
standa uppi berstrípaður. Ég gat ekki trú-
að því, að nokkurs staðar innan endi-
marka tilverunnar væri framar spjör að
skýla nekt minni.“22 Vefarinn er þó alls
ekki formlaus óskapnaður. Eining verks-
ins er einungis af öðrum toga en í sögu
Gunnars. Hún byggist öðru fremur á
tematískum andstæðum sem tengja alla
þætti saman, myndmál og persónulýsing-
ar. í þessari aðferð á sagan sér hliðstæðu
í Sorg Jóhanns Sigurjónssonar, ljóði sem
var samskonar straumhvarfaverk og
skáldverk Halldórs.
4
í upphafi var vitnað í orð Kjarvals: að
Vefarinn mikli væri „heilsteypt sataniskt
listaverk". Það eru orð að sönnu. Sagan
lýsir eins og fyrr segir niðurbroti kerfis
TMM 1990:1
33