Tímarit Máls og menningar - 01.03.1990, Blaðsíða 47

eftir, svo að þeim sem eru eins og það
sjálft og dæma eftir tungutakinu sýnist
það tala mjög vel, þegar það fjallar í
bundnu máli með hrynjandi og sam-
hljómi hvort heldur um skósmíðar eða
herstjórnarlist eða hvaðeina annað.
Þetta skáldskaparmál býr sem sagt yfír
einhverjum náttúrlegum töfrum. Því
ég hygg þú vitir hvemig mál skáldanna
lítur út þegar búið er að afklæða það
skrautklæðum braglistarinnar, og það
mælt fram eitt og óstutt. Þetta hefurðu
ugglaust séð.
Reyndar hef ég það, svaraði hann.
Verður það ekki áþekkt útlits og
ásjóna drengs, sagði ég, sem skartar
engu öðru en æsku sinni og glatar
æskuþokkanum?
Vissulega, sagði hann. (601 A-B)
Með öðrum orðum, skáldskapurinn er
umbúðirnar einar. Sköpunin svonefnda
felst í að búa til þessar umbúðir. Þegar
skáldskapurinn hefur verið sviptur þeim,
stendur ekkert bitastætt eftir.
Að dómi Platóns er skáldskapurinn líka
blekking að því leyti að hann veitir okkur
svölun, en sú svölun er fölsk. Þetta kemur
m.a. fram í þeim orðum sem höfð voru
eftir honum hér að ofan þar sem Sókrates
lýsir því í hverju skáldskaparnautnin
liggi. Við höfum í einkalífinu bælt treg-
ann og haldið aftur af tárunum, reiðinni
og gimdinni. Þegar við meðtökum lista-
verk, sleppum við takinu á þessum niður-
bældu tilfinningum og fáum á vissan hátt
útrás fyrir þær. Þetta leyfum við okkur
vegna þess að við erum að horfa upp á
annað fólk, og enn auðveldara verður það
vegna þess að skáldin hafa lag á því að
Iáta persónur sínar vera góðar og aðlað-
andi að mörgu leyti. Þannig er það að
þegar við sjáum góðan mann beittan
órétti, þá glepst jafnvel skynsemi okkar
sem á að hafa taumhald á ástríðunum og
gefur reiðinni lausan tauminn. Þessi svöl-
un ástríðnanna sem skáldskapurinn veitir
er ekki síst varhugaverð vegna þess að
hún er svo sterk. Hún sýnist jafnvel vera
göfug. Þess vegna er hætta á því að jafn-
vel gott og hugsandi fólk týni sér í list-
nautninni og finnist hún svala dýpstu og
sönnustu löngunum þess. En nei! Þettaer
bara plat! Listnautnin er ekkert annað en
fróun lægstu hvata og kennda með góð-
fúslegu samþykki skynseminnar sem læt-
ur blekkjast af brögðum skáldanna.
Nútímamönnum sem á annað borð gefa
sig að listum og skáldskap hættir til að
taka sem sjálfsagðan hlut, að þessi efni
séu óheyrilega mikilvæg og merkileg,
jafnvel homsteinn alls andlegs lífs. Mér
virðist að slíkt viðhorf kunni að vera list-
inni til tjóns. Ég held að árás Platóns á
hana sé a.m.k. nógu snarpleg og djúp til
að krefja skáldin og unnendur skáldskap-
arins um svör. Ég ætla núna að endingu að
reifa fáeina möguleika í þeim efnum.
í gagnrýni sinni á listina og skáldskap-
inn gengur Platón að því vísu, að til sé
annars konar verðugri iðja, þ.e.a.s. heim-
spekin, og að listin standi í vegi fyrir
heimspekinni, bæði vegna þess að þessar
greinar fáist að nokkru við sama efni og
vegna þess að listnautnin geti orðið eins
og fölsk svölun þeirrar hvatar, Erosar,
ástarinnar, sem beinist að því sem er göf-
ugt og satt.5 Hvað fyrra atriðið varðar
álítur Platón bersýnilega, að skáldskap-
urinn keppi að því að miðla til okkar sann-
leikanum þannig að við látum sannfærast,
en gallinn sé sá að honum farist þetta illa,
því bæði sé hann óvandur að meðulum í
sannfæringarbrögðum sínum og það sé
TMM 1990:1
45