Tímarit Máls og menningar - 01.03.1990, Blaðsíða 49

það sem skiptir máli hlýtur að vera satt;
þess vegna segir alvarlegur skáldskapur
satt. Eða þá þau vitnuðu í Keats og segðu
„Fegurð er sannleikur, sannleikur er feg-
urð“. En líklegt er að skáldin freistuðu
þess að ætla skáldskapnum einhvem ann-
an sannleika en þann sem hversdagshugs-
*7
unm, heimspekin eða vísindin keppa að.
Ef til vill munu þau segja, að til séu sann-
indi sem ekki verði tjáð svo að vel sé
nema með skáldskap; skáldamálið og all-
ur búningurinn sé ekki eintómt skraut,
heldur eina leiðin til að nálgast suma
hluti. Ef til vill munu þau segja að sann-
leikur þeirra sé ekki algildur, heldur af-
stæður og persónubundinn sannleikur.
Eitthvað sem er satt fyrir mér, en þarf ekki
að vera satt fyrir öllum.
Á dögum Platóns voru raunar uppi
menn sem töluðu á þessa lund. Hinn róm-
aði fræðari Prótagóras sagði að maðurinn
sé mælikvarði allra hluta og enginn al-
gildur sannleikur til. Platón átti ágæt svör
við þvílíkum kenningum, sem ekki er tóm
til að rekja hér í smáatriðum — þau eru
ítarlegast útfærð í samræðu hans Þeaít-
etosi — en meginhugmyndin er sú að
alltaf sé hægt að sýna fram á að sá sem
veifar afstæðum sannleika sé sjálfum sér
ósamkvæmur og gangi í rauninni að al-
gildum sannleika vísum. Þetta virðist mér
sjálfum trúlegt og eiga við um afstæð-
ishyggju á okkar tímum líka. En þeir eru
furðulega margir sem halda nú á dögum
að ef einhverjum sýnist eitthvað vera svo,
þá sé það svo fyrir þeim, og að það sé eini
sannleikurinn sem um sé vert.8 í raun er
þvílíkum hugmyndum oftast haldið fram
í gáleysi, og þeir sem það gera ganga að
algildi sannleikans vísu, ef ekki í kenn-
ingum sínum beinlínis, þá alla vega í
verki.
En nú er ekki alveg öll sagan sögð. Vel
má vera að skáldin hafi eitthvað til síns
máls, þó að það væri óhyggilegt af þeim
að reyna að bera við afstæðum sannleika.
Þau gætu reynt að svara Platóni fullum
hálsi án þess að hætta sér út í heimspeki-
legar rökræður um eðli sannleikans eða
um það hvort til séu verðugri umhugs-
unarefni en ástir, illdeilur og volæði sál-
arinnar. Vera má að eitthvert skáld teldi í
sig kjark og stæði á fætur og talaði til
Platóns með svofelldri ræðu:
„Ekki vitum við, Platón, hvort þér ferst
nokkuð að vera hnýta í okkur. Þú talar um
heimspekina og hið algilda sjónarhom
hennar sem sé hafið yfir hverfulleik og
duttlunga þessarar fáfengilegu tilveru
okkar. Þetta hljómar svo sem nógu vel, en
gaman væri að fá að sjá þó ekki væri nema
brot af þessum algildu sannindum þínum.
Hvar eru þau Platón? Sérstaklega virðist
okkur að þér farist illa að vera með ónot
við okkur, þar sem þú grípur einatt sjálfur
til skáldlegra líkinga þegar þér finnst mest
liggja við. Eða ætli heimspeki þín væri
ekki flestum gleymd, ef þú hefðir ekki líkt
okkur við fanga sem eyddu ævinni í að
telja skugga? Og aldrei var sjálf frum-
mynd hins góða svo skýr í huga þínum að
þú þyrftir ekki að grípa til líkingar við
sólina til að varpa ljósi á mál þitt. Er þetta
ekki nóg? Er ekki alveg óþarft að nefna
hestana og vagninn í Faídrosi, heimspek-
ina í l£ki ástarguðsins Erosar í Samdrykkj-
unni og heimssmiðinn í Tímaíosi?
Hefðirðu virkilega getað sagt allt sem þér
lá á hjarta án þess að gerast skáld?“
Platón kynni að hafa svarað þessari
TMM 1990:1
47