Tímarit Máls og menningar - 01.03.1990, Blaðsíða 33

myndar ákveðið kerfi í textanum sem
ferðast með skautum án þess nokkru sinni
að lokaniðurstaða fáist. Hún klýfur og sál
Steins Elliða til róta, honum reynist um
megn að sætta hinar andstæðu hneigðir,
verða heill maður. Að því leyti er hann
frábrugðinn hetjum hefðbundinna
þroskasagna sem tekst venjulega að sam-
ræma líf sitt og heim, laga sig að niður-
stöðu. Steinn Elliði er hins vegar
náskyldur Amaldi í Sölku Völku sem taka
má til samanburðar.
Amald dreymir í æsku um frumeiningu,
móður í suðri, veruleika handan þorpsins.
Þessi þrá breytist síðar í pólitískt starf sem
einnig er reist á draumi, ósk út fyrir hið
vemlega, hugarsjón sem bliknar smám
saman og eyðist í amstri daganna. Vönt-
unarkennd Amalds finnur sér þá ný tak-
mörk: fyrst ást Sölku og síðan landið
fyrirheitna í vestri, konuna þar. Allt þetta
ferli er byggt á skorti eða öllu heldur ósk
sem myndbreytist en er þó einlægt söm,
ósk sem í eðli sínu er erótísk tilraun til að
leysa upp andstæðu sjálfs og umheims.
Athafnir Amalds eiga sér með öðrum orð-
um upphaf á hinu sálræna/erótíska sviði.
Saga hans lýsir öðru fremur ástríðuharm-
leik, örlögbundinni þrá okkar allra, lífs-
skilyrðum en ekki skaplesti eða siðferðis-
bresti. Hann er nútímamaður samkvæmt
skilgreiningu höfundarins: sjálf sem hef-
ur tapað sér, sjálf án jafnvægis eða varan-
leika, knúið áfram af órólegu afli.
„Maðurinn er það augnablik sem hann
lifir og breytist í,“14 segir Arnaldur við
Sölku. Hann getur ekki ábyrgst neitt til
lengdar því að kjörin eru slík: kenndin í
gær er önnur í dag og maðurinn breyttur;
eða með orðum T. S. Eliots: at every meet-
ing we are meeting a stranger,15 breyti-
leiki lífsins er sannleikurinn. í Ijósi þessa
verða þrætur um ósiðsemi Arnalds jafn
kjánalegar og vangaveltur um hvort
Hamlet hafi verið geðveikur eður ei.
Hið erótíska skapar Steini Elliða örlög
líkt og Amaldi. Hins vegar snýst þrá hans
gegn sjálfri sér líkt og hjá Sölku: í af-
neitun á hinu líkamlega og kynlífi.
Astæðan er meðal annars sú að hann á
„mellu“ fyrir móður líkt og Salka. Rofið
við móðurlílcamann, hin hrollkennda upp-
lifun, virðist í báðum tilvikum hafa tengt
kyneðlið við hið viðbjóðslega, ósjálfráða,
dýrslega. Sölku tekst að sigrast á þessari
kennd og komast yfir skortinn, öðlast
frelsi sem kynvera og manneskja. Steini
Elliða auðnast það hins vegar ekki: við-
bjóður og þrá togast alla tíð á í sálarlífi
hans og þrýsta honum loks út á ystu nöf
sjálfsmorðs þegar móðir hans deyr, síðan
í móðurfaðm kirkjunnar.
Vefarinn mikli er eins og „snjóskrímsli
í laginu,“16 var eitt sinn sagt enda er text-
inn fullur af eyðum, sundurleitur og ill-
festanlegur. Undir það síðasta er þó eins
og sagan sveigist að innra samræmi, lok-
inni formgerð, fullnuðum hring: Steinn
og Diljá finnast að nýju á Þingvöllum þar
sem sagan hófst. Sagan virðist á leið inn
í farveg hefðbundinnar þroskasögu þar
sem andstæður faðmast. Svo fer þó ekki
því að í lokakaflanum sprengir söguhöf-
undur hina nýfengnu niðurstöðu í sundur:
Steinn hverfur sjálfum sér og Diljá, dæm-
ir sjálfan sig til þagnar og afneitar heim-
inum, líkama sínum. Hjá honum getur
erótísk ást ekki komið í stað hinnar fyrstu
upplifunar. Af þeim sökum afmáir hann í
raun sjálf sitt, fremur sjálfs-morð. í loka-
kaflanum er rofið algert á milli táknanna
tveggja, manns og guðdóms, þeirra
TMM 1990:1
31