Tímarit Máls og menningar - 01.03.1990, Blaðsíða 12

upp í heimi þar sem orðin sekt eða sak-
leysi hafa eitthvert innihald.
Þetta ópersónulega vald birtist í skýr-
astri mynd í þjóðfélagskerfi alræðisríkj-
anna. Enda þótt afmennskun valdsins og
undirokun þess á vitund og á máli tengist
oftlega, einsog Belohradský minnist á,
þeim „alheims“-skilningi á ríkinu sem
hefur verið hefðbundinn á menningar-
svæðum utan Evrópu (ríkið talið vera eini
raunsanni miðpunktur tilverunnar og ein-
staklingurinn algerlega á valdi þessa
heimsríkis og raunar eign þess), þá þýðir
þetta ekki að persónuvana vald nútímans
sé fyrirbrigði framandi Evrópulöndum.
Öðru nær: Það var einmitt Evrópa og
raunar Vestur-Evrópa sem gaf heiminum
allt það sem liggur ópersónulegu valdi til
grundvallar, jafnvel neyddu því upp á
hann: Allt frá nútímavísindum, skynsem-
ishyggju, vísindatrú, iðnbyltingu og yfir-
leitt byltingu sem ofsatrú á hið
óhlutbundna, enn fremur innilokun nátt-
úruheimsins í baðherberginu til neyslu-
hyggju, kjamorkusprengju og marxisma.
Og það er Evrópa, lýðræðisríki Vestur-
Evrópu, sem standa nú ráðþrota gagnvart
tvíeggjaðri útflutningsafurð sinni. Um
það vitnar klemma hennar nú, hvort
spymt skuli gegn margefldum útþenslu-
áhrifum eigin útþenslu ellegar slegið und-
an. Hvað á að gera við eldflaugum sem nú
beinast gegn Evrópu og eru til komnar
vegna útflutnings hennar á andlegu og
tæknilegu atgervi? Á að berjast gegn þeim
með sviplíkum og enn betri eldflaugum
svo að Evrópa sanni ásetning sinn að
verja þau andlegu verðmæti sem enn eru
eftir og samþykki þá um leið þær siðlausu
leikreglur sem uppá er boðið. Eða á Evr-
ópa að hopa á hæli og vonast til að sú
ábyrgðartilfinning fyrir framtíð hnattar-
ins, sem þar með væri sýnd, muni smita
hinn heimshlutann með ómótstæðilegu
afli?
Þegar um það er að ræða, hvemig Vest-
ur-Evrópa skuli haga sér gagnvart alræð-
isríkjunum, held ég að engin mistök geti
verið afdrifaríkari en einmitt þau sem
mest hætta sýnist á: Að menn skilji ekki
eðli alræðiskerfisins, nefnilega að það er
rúmvíður spegill handa allri siðmenningu
nútímans og um leið harkaleg áskorun (og
ef til vill sú síðasta) á þessa siðmenningu
um að taka nú sjálfsskilning sinn til gagn-
gerðrar endurskoðunar. Frá þessu sjónar-
miði séð skiptir ekki höfuðmáli í hvora
villuna Evrópa ratar: Hvort heldur hún, í
anda eigin skynsemishyggju, álíti alræð-
isríkin vera staðbundna og sérstæða til-
raun til að skapa „almenna hagsæld“; það
sé af illum hvötum runnið að kenna þeim
um útþenslu og yfirgang. Eða hvort hin
villan verður ofaná, sem einnig sprettur af
rót skynsemishyggju (í þetta sinn í skiln-
ingi Machiavellis á stjórnmálum sem
valdatafli) — sú villa að eina hættan af
alræðinu felist í hemaðarógn frá löndum
þar sem það er við lýði. Það þurfi ekki
annað til en sýna nægilegan styrk og þá sé
þeim haldið í skefjum innan eigin landa-
mæra. Fyrri kosturinn er val þess manns
sem sættir sig við reykinn úr strompi
verksmiðjunnar, enda þótt ljótur sé og
illþefjandi, því hann veit að ólyfjan sú
kemur af góðu málefni: Framleiðslu á
vamingi sem allir þarfnast. Hinn kost-
urinn er val þess sem heldur að hér sé
eingöngu um tæknibrest að ræða sem
sjálfgert sé að bæta úr með tæknibragði:
Með loftsíu eða annarri hreinsun á út-
blæstri.
10
TMM 1990:1