Tímarit Máls og menningar - 01.09.1994, Page 22

í leikriti Benedikts, „hvíti“. „Meinleg skissa [sic] varð honum á, er hann
sæmdi Jón viðurnefninu „hvíti“, sem hann hlýtur að hafa gert, af því að Jón
var bjartur álitum og hærður orðinn, svo sem sjá má af myndum“ (IS/138),
segir Ingvar Stefánsson. Benedikt getur þess sjálfur í ævisögu sinni að Jón
hafí látist vera styggur út af því að hann var nefndur Jón „hvíti“, en eins og
Ingvar bendir á gat „hvítur“ í fornu máli merkt huglaus. Eðlilegast væri þó
kannski að ætla að Benedikt hafi með þessari nafngiff Jóns Sigurðssonar
viljað skapa móthverfu við hin „svörtu“ öfl sem skandínavisminn og fylgi-
sveinar hans eru bendlaður við í verkinu.
Tólf ára gamall komst Benedikt yfir kvæði Oehlenschlágers og farast
honum svo orð í Dægradvöl: „Ég þýddi eina vísu, sem sýnir, að það dæmon-
iska lá nærri mér, og um leið, að trúin á helvíti var líklega engin“ (R.IV/310).
Má með sanni segja að þýðing hins unga Benedikts sé lítt í anda rómantíkur
sem Bakhtín segir að hneigist til að draga upp ógnvekjandi mynd af djöflin-
um, þunglyndislega og tragíska. Hlátur hans verður þar myrkur og napur. í
alþýðu-gróteskunni er djöfullinn aftur á móti gáskafull og tvíræð fígúra,
tákngervingur hins óopinbera sjónarhóls, neðri hluta líkamans, en hroll-
vekjandi eða ókennilegur er hann ekki á nokkurn hátt. Djöflarnir hjá Rabel-
ais segir Bakhtín að séu „afbragðsgóðir og glaðsinna náungar.“ (R/41) Sömu
orð mætti hafa um Lúcifer Benedikts og drísildjöfla hans.
Lúcifer styður Skandínavana, „því ég styð allt, sem á rassinum er“ (28),
segir hann, enda nátengdur þessum líkamshluta eins og þegar hefur komið
fram. Við sáum hvernig athyglinni var beint að neðri hlutanum á Plógi þegar
hann tók á móti þeim félögunum á nærbuxunum, Ögmundi tekst naumlega
að ná sér upp úr hlandforinni í helvíti til að fara erinda skandínavismans á
íslandi og hreyfingunni sjálfri er líkt við hlandfroðu. Allt er þetta dæmigerð
karnivalísk aftignun á stefnu sem andans menn á borð við Tegnér og
Oehlenschláger, að ógleymdum Grími Thomsen, höfðu gert að málstað sínum.
Samkvæmt þjóðsagnahefðinni hefur samningurinn við djöfulinn gengið
út á að koma höndum yfir galdraskræðuna og öðlast hina endanlegu þekk-
ingu. í Gandreiðinni er þessu þveröfugt farið. Þrímenningarnir í helvítiskafl-
anum koma á fund Djöfsa færandi hendi, tvímenningarnir með sitt „magra“
lífsstarf, Tristramssögu og Njálu, Frater með Baptistana, sem er notuð til
eldsneytis við matargerð í víti. Hér er skopið ekki hvað síst fólgið í því, að
fýrirmyndin, Magnús Eiríksson, var í „mannheimum" úthrópaður fyrir
villutrú og bók hans um Jóhannesar guðspjall, sem gerð er að umræðuefni
í neðra, kennd við „satans skeyti“ og til þess mælst að hún yrði brennd á báli.
Þessi fróma ósk var sett fram í ritdómi í íslendingi 10. mars 1865. Á sama
vettvangi lét skáldið Jón Thoroddsen í ljósi þá skoðun sína að það væri
hlutverk valdstjórnarinnar að setja hinn „djöfulóða“ klerk í „eitthvert nægi-
20
TMM 1994:3