Tímarit Máls og menningar - 01.09.1994, Síða 40

Þessi hugleiðing minnir á málatilbúnað Platons í Ríkinu að því er varðar þá
skoðun að skáldskapur sé fjarri sanni (sbr. Ríkið 598b, 377e). Og ekki kemur
Platon síður upp í hugann þegar Níels ræðir um það í framhaldinu að
skáld sem nokkuð megnar, [verði] þeim mun skaðlegra en aðrir, er
vont stifta í samlífi og hjartalagi annara persóna, að þeir gera það ekki
nema rneðan þeir lifa, skáldið kannske mest þegar höndin, sem
skrifaði skaðleg en gáfuleg skáldskaparverk, er að dufti orðin. Jafnvel
hefi eg heyrt þá menn tala, sem allt þetta hafa sæmt og látið undir eins
af sér heyra, að binda skáldið við sannleika sé rétt að banna því að
vera skáld.
Skáldið hefur meiri áhrif og axlar þess vegna meiri ábyrgð en aðrir, ef marka
má orð Níelsar. Enn kallast hann á við forna skáldskaparfræði þegar hann
byggir málsvörn sína fyrir „lygi“ skáldanna á því að
líkingasögur Krists eru engin historía [þ.e.a.s. sannleikur], svo víst er
líka hitt, að diktunarsmíðar skáldsins geta innihaldið og útþrykkt
sannleika með miklum krafti, ef hann er sannleiksvinur sem stundar
það.(29)
Þessi málsvörn skáldskapar byggir semsagt á kenningunni um allegórískan
eða yfirfærðan túlkunarmáta. Annars vegar ber Níels blak af skáldskapnum
með því að skírskota til kristni þar sem hann segir að meira að segja Kristur
hafi notað líkingar, hins vegar með því að lygi eða diktur geti flutt djúpan
(allegórískan) sannleika — lygin sé því ekki réttnefnd lygi. En á fyrri öldum
vörðu menn einmitt ótrúverðugar frásagnir Biblíunnar með líkum rök-
semdum: þær „útþrykktu sannleika“ þótt þær væru „diktunarsmíði“. Og
sumir létu svipaða málsvörn gilda fyrir alla hina fögru lygi skáldskaparins.6
Annað atriði úr sömu ritgerð sem vert er að gaumgæfa er tilraun Níelsar
til að skilgreina eðli skáldskapar. Hann tekur fram að ekki sé rétt að kalla það
allt skáldskap sem er í bundnu máli og endurtekur hann þar nokkurn veginn
orð Aristótelesar úr upphafi Skáldskaparfrœðinnar: „einbert hendingasmíði
gjörir engan skáld,“ segir Níels (31 ).7 Til að verk geti kallast skáldskapur þarf
að vera í því hugsun, að dómi hans, það þarf að sjást að höfundurinn hafi
„eitthvað lítilsháttar hugsað um lífsins reynslu, manneskju samlífi, dyggðir
og lesti, ýmisleg sálarefni og eitt eða annað, sem þar að lýtur“ (s.st.). Þá má
skilja að Níels telur gott skáldverk vitna urn „skáldgáfu, [skáldlegt] orðaval,
samlíkingar og vel valdar hugmyndir máttu skipta tónum eftir efni,
skemmta, hræra og lífga“ (32). Formúlan „skemmta, hræra og lífga“ minnir
á kennisetningar Rómverja (Cicero o.fl.) um „skyldur mælskumannsins“,
J
38
TMM 1994:3