Bókasafnið - 01.06.2014, Blaðsíða 7

Bókasafnið 38. árg. 2014
7
auk áhrifa frá alþjóðlegum hugmyndastefnum, væntan­
lega meðal þeirra þátta sem leiddu til þess að örla tók á
breytingum undir aldamótin 1800 með stofnun ýmis
konar framfarafélaga, þar á meðal lestrarfélaga. Mark­
miðið með rekstri lestrarfélaganna var að bæta atvinnu­
hætti og afkomu landsmanna með því að gefa þeim kost
á sjálfsnámi með bóklestri ﴾A. Breiðdælingr, 1878; Aðal­
geir Kristjánsson, 2008; Erla Hulda Halldórsdóttir, 2003;
Grímur M. Helgason, 1974; Ingi Sigurðsson, 2003; Ingi­
björg Steinunn Sverrisdóttir, 1997; Jóhannes Guð­
mundarson, 1868; Jón Jónsson, 2003; Lilja Harðardóttir,
1997; Lyons, 2010; Sveinn Skorri Höskuldsson, 1970;
Stefanía Júlíusdóttir, 2013a, 2013b﴿. Sú þróun færðist
mjög í aukana þegar leið á 19. öldina og fram á þá 20.,
ásamt stofnun ýmissa skóla, sem tengdust sérhæfðari
atvinnuháttum og vinnumenningu. Ekki hefur þó verið
þörf á sérmenntuðu starfsfólki í lestrarfélögum og þeim
litlu almenningsbókasöfnum sem sett voru á fót hér á
landi fyrr en síðar á 20. öld.
1 .2.1 Þörf skapast á sérhæfðu starfsfólki við
skipulagða vistun og miðlun þekkingar
Vísbendingar um þörf á sérmenntuðu starfsfólki
komu fram um miðja tuttugustu öld í útgáfu handbókar
um framkvæmd kjarnaverkþátta ﴾sjá hér að neðan﴿ í
starfsemi bókasafna til nota fyrir starfsfólk þeirra ﴾Björn
Sigfússon og Ólafur Hjartar, 1952﴿. Áður ﴾1937﴿ höfðu
fyrstu lög um lestrarfélög verið sett. Í kjölfar fyrstu laga
um almenningsbókasöfn 1955 mynduðu lestrarfélögin
hluta almenningsbókasafnakerfisins ﴾Stefanía Júlíus­
dóttir, 2013a, s. 371; 2013b﴿. Þörf á sérmenntuðu starfs­
fólki skapaðist fyrr á rannsóknabókasöfnum og nám í
bókasafnsfræði, sem hófst 1956 við Háskóla Íslands,
var í upphafi miðað við þarfir þeirra. Tímabundið nám
fyrir ófaglært starfsfólk almenningsbókasafna ﴾upp­
haflega hugsað fyrir ófaglærða forstöðumenn þeirra úti
á landi﴿ hófst 1986 í Bréfaskólanum. Dreifnám í bóka­
safnstækni á framhaldsskólastigi, skemmra starfsnám
en háskólanámið og á lægra skólastigi fyrir undirmenn á
bókasöfnum hófst í árslok 2002 ﴾Sigrún Klara Hannes­
dóttir, 2005; Stefanía Júlíusdóttir, 2013a; Þóra Óskars­
dóttir, 1986; Þórdís T. Þórarinsdóttir, 2006﴿.
2 Kenningar
Kenningarfræðilegur grunnur rannsóknarinnar er
EET ﴾Ecological­evolutional theory﴿. Samkvæmt henni
felur þjóðfélagsþróun annars vegar í sér stöðugleika og
hins vegar breytingar. Breytingarnar eru tvenns konar:
þær sem stöðugt eiga sér stað án þess að breyta grunn­
gerð þjóðfélagsins varanlega og þær sem örsjaldan
hafa gerst í sögu mannkyns og hafa valdið byltingar­
kenndum umskiptum á þjóðfélagsgerðinni ﴾Lenski,
2005﴿. Síðartöldu breytingarnar eru mikilvægar þegar
horft er til langtímaþróunar á atvinnumöguleikum, vinnu­
aðstöðu og eðli starfa, vegna þess að aðeins sú tegund
breytinga veldur varanlegum umskiptum. Þetta á sér­
staklega við á því rannsóknarsviði sem hér er til umfjöll­
unar. Afar mikilvægt er þess vegna að greina á milli
þessara tveggja tegunda breytinga ﴾Stefanía Júlíusdótt­
ir, 2013a﴿.
Til þess að greina á milli þeirra tveggja tegunda
breytinga sem hér eru til umræðu og orsökum þeirra
reyndist nauðsynlegt að nota einnig sértækari kenning­
ar. Annars vegar kenninguna um kerfi fagstétta ﴾Abbott,
1988﴿, en samkvæmt henni eiga sér stað stöðugar
breytingar á störfum og fagstéttum. Við greiningu á
stöðugu breytingunum var kenning Abbotts mjög gagn­
leg, enda þótt hún hafi verið sett fram áður en áhrifa raf­
rænnar vistunar og miðlunar fór að gæta svo nokkru
næmi. Ástæða þess hve nýtileg kenningin reyndist við
greiningu á þróun sem átti sér stað um og eftir árþús­
undamótin er fólgin í henni sjálfri. Það er að segja kenn­
ingin er afstrakt, óbundin tegundum táknkerfa og
miðlunarmáta og nýtist því óháð táknkerfi og miðlum
sem notaðir eru. Jafnframt gaf það notkun kenningar
Abbotts gildi í þeirri rannsókn sem hér er til umfjöllunar
að samkvæmt henni greinir hann þróun bókasafns­ og
upplýsingafræði í BNA, sem kemur að góðum notum í
þessari rannsókn.
Enda þótt Abbott víki að byltingarkenndum umskipt­
um nær kenning hans aðeins lítillega til þeirra, vegna
þess að áhrifa rafrænnar vistunar, geymdar og miðlunar
fór ekki að gæta svo nokkru næmi á rannsóknarsviðinu
fyrr en seint á síðasta áratug 20. aldar. Til þess að
greina þau skil sem verða þegar áhrifa rafrænnar
geymdar og miðlunar tekur að gæta og til þess að geta
metið hvort afleiðingar þeirra muni verða varanlegar var
þörf á kenningu sem snýr sérstaklega að slíkri grein­
ingu. Sú kenning sem hér er notuð er miðilskenningin
﴾medium theory﴿ ﴾Meyrowitz, 2001﴿. Samkvæmt henni
geta orðið byltingarkennd umskipti með tilkomu nýs
miðils við vistun, geymd og miðlun þekkingar og upplýs­
inga, að tilteknum skilyrðum uppfylltum. Það er að segja
miðils sem bætist við þá sem fyrir voru ﴾Meyrowitz,
2001﴿. Hefði kenning Abbotts verið eina kenningin sem
notuð var til þess að greina þróunina hefði niðurstaðan
orðið sú að á þróun þeirra fagstétta sem rannsóknir
mínar náðu til hefðu ekki greinst nein meiri háttar skil.
Dæmi eru um þannig niðurstöður annarra rannsókna