Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2013, Side 94

93
– byggist á því að hún reyni á hugarkenningu og „heimildamynda“hæfni
manna á einkar markvissan hátt.24 Zunshine lítur þá reyndar svo á að
leynilögreglusagan reyni frekast á hæfni manna til að geyma birtingar-
myndir og endurskoða þær í samræmi við nýjar upplýsingar sem berast og
segir að það eigi hún sameiginlegt með sögum þar sem sögumaðurinn sé
ótrúverðugur. Leynilögreglusagan orki hins vegar á annan hátt en þær á
þessa hæfni af því að hún ýti undir að lesendur vantreysti öllum persónum
sem þeir kynnast og íbyggni hennar sé sjaldnast meira en fjögurra sviða.25
Zunshine leitast við að færa þróunarsöguleg rök fyrir því að lítið er
um ástir í morðgátunni á fyrri hluta 20. aldar. Hún telur að menn geti
hugsað sér hugarkenninguna sem safn margvíslegra aðlagana og margar
þeirra beinist hver og ein að tilteknu félagslegu samhengi. Þannig séu
aðrar aðlaganir að verki þegar menn nota hugarkenninguna í tengslum við
„samdrátt“ og makaval en þegar þeir reyna að forðast rándýr (e. predators)
og lesi um morðingja – þá sé óttinn í fyrirrúmi − og þessar tvenns konar
aðlaganir þrífist illa saman. Því sé eðlilegt að ástarsagan og morðgátan falli
hvor í sinn farveg.26
Ramminn sem Zunshine setur umfjöllun sinni um leynilögreglusöguna
markast m.a. af því að þess háttar saga á sér aldagamlar rætur. Zunshine
leitast við að skýra af hverju hún verður sérstök bókmenntagrein á 19.
öld enda þótt finna megi „frum-leynilögreglufrásagnir“ (e. proto-detective
narratives) allar götur frá Biblíunni til Voltaires.27 Hún leggur m.a. áherslu
á að hugarkenningin og „heimildamynda“-hæfnin hafi frá öndverðu gert
leynilögreglusögur vitsmunalega kleifar en líta megi á þær síðustu hundrað
og fimmtíu ár sem menningarkróníku um tilraunir höfunda með „heim-
ildamynda“-hæfni lesenda og hugarkenningu þeirra.
En þá er vert að spyrja: Er hugarkenningin gagnleg og bætir hún ein-
hverju við fyrri þekkingu? Hugmyndir Lisu Zunshine hafa fengið góðar
undirtektir enda greinir hún skemmtilega ýmsa skáldsagnatexta og leggur
sig að auki fram um að endurnýja bókmenntafræði og bókmenntasögu.
Almennt nýtur hugarkenningin líka vinsælda en hefur þó mátt sæta harðri
gagnrýni. Þeir þróunarsálfræðingar sem hafa trú á henni, t.d. Cosmides
og Tooby sem Zunshine sækir til, byggja á hugmyndum Jerrys Fodor um
hinn deildaskipta huga (e. modular mind) en margt mælir gegn því að hug-
24 Lisa Zunshine, Why We Read Fiction, bls. 5.
25 Sama rit, bls. 130−131 og 141−153.
26 Sama rit, bls. 145−147 t.d.
27 Sama rit, bls. 126−127.
AÐ SEGJA FRÁ [...] ÆVINTÝRUM