Sagnir - 01.06.1998, Side 27

gra alda drauma. Hún var lokapunkturinn í aldalangri sjálf-
stæðisbaráttu Íslendinga. Hátíðin var skipulögð með það í
huga að sjálf lýðveldisstofnunin yrði dramatískur hápunktur
hennar. Þingfundur samþykkti lýðveldisstjórnarskrána og
strax að því loknu, á mínútunni klukkan tvö, var fáninn
dreginn að húni (sá sami og notaður hafði verið árið 1930) og
um leið var kirkjuklukkum hringt. Þeirri hringingu var
útvarpað um allt land í tvær mínútur. Að því loknu ríkti alger
þögn í eina mínútu, öll umferð um landið var stöðvuð og
þjóðin þagði í andakt.43 Þessari stund var þannig lýst í
Vesturlandi:
Fólkið og staðurinn, sem það stendur á Lögberg hið
forna, eru eitt. Það er einungis ein sál, sem þarna er til,
þjóðarsál Íslendinga, djúpt snortin af helgi augnabliks,
sem öll tilvera þjóðarinnar hefur á öllum tímum hnigið
til.44
Hátíðarnefndin hafði erindi sem erfiði. Þjóðin skynjaði
einingu sína á því augnabliki sem til var ætlast.
Ellefuhundruð ára afmæli Íslandsbyggðar er eflaust
ekki jafn mikilvægur atburður í þjóðarsögunni og stofnun
lýðveldis, en ekki er spurt um slíkt þegar að hátíðahöldunum
sjálfum kemur. Eining þjóðarinnar var sennilega engu minni
árið 1974 en 30 árum fyrr. Einn liður í þeirri hátíð var
þjóðargangan svokallaða.45 Hún færði hátíðargestum heim
sanninn um að þjóðin væri ein og óskipt. Eining þjóðarinnar,
sem eðli málsins samkvæmt er huglægt fyrirbæri, var hlutgerð
á áhrifaríkan hátt. Fyrir göngunni fór fánaberi með íslenska
fánann. Hver og einn hátíðargestur gat samsvarað sig við
hluta göngunnar því hún var samsett úr 32 flokkum frá öllu
landinu, en um leið við hana alla þar sem hún var einnig ein
heild. Eins er um þjóðina, hún er ein heild um leið og hún er
samsett úr mörgum einstaklingum. Minnir þetta um margt á
hugmyndina um heilaga þrenningu sem um leið er ein heild.
Á lýðveldisafmælinu 1994 myndaðist sama einingin á
meðal gesta. Þeir höfðu fengið söng-
texta afhenta við komuna. Ætlunin
var að mynda „þjóðkór“ er syngja
myndi ættjarðarlög undir stjórn
Garðars Cortes. Lögin voru við
hæfi á þessari stundu, „Öxar við
ána“, „Hver á sér fegra föðurland“
og „Ísland ögrum skorið“. Við söng
hátíðargesta myndaðist sérstök stemmn-
ing þar sem þeir voru orðnir hluti af sjálfum „þjóðkórnum.“
Stundin var tilkomumikil, Ingólfur
Margeirsson taldi að þar hefði myndast
helg þjóðarstemning [þannig að]
andi og þjóðarafl létu engan
gest ósnortinn. [...] Og á
þessari stundu gerðist
eitthvað merkilegt í
hjörtum allra við-
staddra. Kannski var
það [...] þegar „Ísland
ögrum skorið“ varð að
einni þjóðarröddu að augu
viðstaddra urðu vot [...]. Ef til
vill vegna þess að á þessari stundu rann það upp fyrir
þeim tugþúsundum sem stóðu í brekkunni við Efri-
Velli, afvopnaðir gagnvart þessum sameiningaranda,
hve [...] sameinuð og náin við erum þrátt fyrir daglegt
þras, erjur og útistöður landsmanna sín í millum.46
Á þjóðhátíðum hjálpast allt til að mynda þessa helgi.
Staðsetningin, blaktandi fánar, ættjarðarlög, allt á sinn þátt í
þeirri stemmningu sem myndast. Og ekki síst fólkið sjálft,
sem komið er á Þingvelli eftir mislangt ferðalag, staðráðið í að
sýna þjóðareiningu sína.
AF HVERJU EKKI 1.
DESEMBER?
Í sögu sjálfstæðisbaráttu
Íslendinga ber tvo daga hæst.
Þann 1. desember 1918 varð
Ísland fullvalda ríki og þann 17.
júní 1944 varð Ísland lýðveldi.
„Hann var sannur Íslendingur
og dó á 17. júní“ er frægur
brandari úr læknaskýrslu.
„Hann var sannur Íslendingur
og dó á 1. desember“ er brand-
ari sem færri myndu skilja.
Fræðimenn hafa löngum
haldið þeirri skoðun sinni fram
að íslenskt fullveldi hafi verið mikilvægari áfangi í
sjálfstæðisbaráttunni heldur en lýðveldisstofnunin. Íslending-
ar hafi með sambandslagasamningnum stigið skrefið í átt til
sjálfstæðis og á árunum þar á eftir hafi landið orðið meira eða
minna sjálfstætt. Lýðveldisstofnunin hafi ekki skipt neinu
höfuðmáli hvað varðar baráttu fyrir sjálfstæði. En hvernig
stendur þá á því að fullveldisdagurinn skipar
ekki stærri sess á meðal þjóðarinnar en
raun ber vitni?
Árið 1918 var íslensku þjóðinni
erfitt. Fyrri heimsstyrjöldin, spænska
veikin, óvenjumikil kuldatíð og Kötlugos,
lögðust á eitt til þess að gera þetta eitt af
hörmungarárum þjóðarinnar. Það er því ekki
óeðlilegt að fögnuðurinn yfir fullveldinu hafi
verið tempraður í skugga hinna hörmulegu atburða. Engu að
síður virðist sinnuleysi
þjóðarinnar óeðlilega
mikið á þessum merku
tímamótum. Það er
líkt og þjóðin sjálf hafi
ekki fullkomlega áttað
sig á því sem var að
gerast. Engu að síður
var haldin þjóðar-
atkvæðagreiðsla um
málið. Þátttakan í
henni varð ekki eins
og menn höfðu gert
sér vonir um. Innan
við 50% atkvæðis-
bærra manna neyttu
26
Kolbeinn Proppé
19
18
-
1
99
8
SAGNIR ‘ 98
Það er því ekki óeðlilegt að
fögnuðurinn yfir fullveldinu
hafi verið tempraður í skugga hinna
hörmulegu atburða. Engu að síður
virðist sinnuleysi þjóðarinnar
óeðlilega mikið á þessum
merku tímamótum.
Frá 1. desember hátíðahöldum á þriðja áratuginum. Nýstú-
dentar með hvítar húfur á Austurvelli.
Fámenni við styttu Kristjáns
IX þann 1. desember 1918.