Sagnir - 01.06.1998, Page 84

Stærstur hluti íslenskra bænda á sautjándu og átjándu öld
voru leiguliðar. Þeir stóðu oft réttlitlir andspænis
eignamönnunum og þurftu að þola ýmsan átroðning.
Leiguliðar höfðu í fáum tilvikum tækifæri til að ná fram
réttlæti í þessum viðskiptum. Þetta breyttist þó á fyrstu
árum átjándu aldar er danskt konungsvald sá hag sinn í
að kanna kjör almennings. Sú eftirgrennslan hefur skilið
eftir sig heimildir sem segja okkur margt um stöðu
almúgamannsins gagnvart voldugum sjálfseignabændum.
KJÖR LEIGULIðA Á ÍSLANDI Í UPPHAFI 18.
ALDAR
Á síðustu árum 17. aldar voru mikil harðindi hér á landi.
Þegar konungaskipti urðu í Danaveldi 1699 sáu Íslendingar
sér leik á borði og sendu nýjum konungi
bænarskjal. Þeir báðu hann um að kanna
hvernig koma mætti fram umbótum í land-
inu í verslunarmálum og búnaðarháttum.
Konungur brást vel við og setti nefnd til
að meta hag landsmanna og reyna að
koma á umbótum. Hann skipaði Árna
Magnússon og Pál Vídalín erindreka sína
á Íslandi. Þeir áttu að taka saman jarðabók yfir
allar jarðir á landinu að danskri fyrirmynd og
sjá um að nákvæmt manntal yrði gert á öllu
landinu. Þetta var ærið verkefni en ekki það eina
sem þeir félagar áttu að vinna. Árni og Páll fengu
erindisbréf í 30 liðum þar sem nákvæmlega var greint
frá þeim störfum sem þeir skyldu inna af hendi.
Í 4.- 6. grein er fjallað um almúgann. Erindrekarnir áttu
að halda fundi um allt land í tengslum við jarðabókina og
kanna hvort of þungar álögur hvíldu á alþýðunni, en jafnframt
veita viðtöku kærum á hendur embættismönnum landsins.
Þetta var ekki eingöngu gert til að bæta kjör almúgans heldur
mun jafnframt hafa vakað fyrir konungi að skoða hvernig
auka mætti tekjur hans af landinu.1 Samkvæmt jarðabók frá
1695 voru 90-95% bænda leiguliðar.2 Jarðir á Íslandi voru
flestar í eigu auðugra stórbænda eða um 55%, kirkjan átti um
29% og konungur um 16%.3 Landskuld var oft 1/20 hluti af
dýrleika jarðar og hana átti að gjalda í þeirri afurð sem algeng-
ust var í viðkomandi héraði. Venja var til sveita að greiða
landskuld með öllum tiltækum landaurum (landbúnaðar-
afurðum), en stundum í fríðu (lifandi búpeningi). Við sjávar-
síðuna greiddu menn landskuld í fiski. Leigumáli var
samningur milli landeigenda og leiguliða. Í honum var kveðið
á um réttindi, skyldur og ýmsar skuldbindingar
leiguliðans.
Leigukúgildi eða innistæðukúgildi
fylgdu mörgum jörðum, ekki síst kirkju- og
klausturjörðum, voru þau landeigendum
drjúg tekjulind en þung byrði fyrir
leiguliða. Leigur af kúgildum voru að jafn-
aði greiddar í smjöri. Mörgum jörðum fylgdu
einnig kvaðir. Kvaðir voru vinna sem leiguliði
átti að inna af hendi fyrir landsdrottin. Þær voru
bundnar í leigusamningi og gátu verið dagsverk,
mannslán, skipsáróður, hestlán og fjárfóðrun.
Landsetar áttu að viðhalda öllum húsum á heimajörð
Sagnir 19 (1998)
SAGNIR ‘ 9883
Guðrún Bjarnadóttir:
Landsdrottnar og
leiguliðar
Gottrúp lögmaður og kjör húnvetnskrar
alþýðu í byrjun 18. aldar
Samkvæmt jarðabók
frá 1695 voru 90-95%
bænda leiguliðar. Jarðir á
Íslandi voru flestar í eigu
auðugra stórbænda eða um
55%, kirkjan átti um 29%
og konungur um 16%.