Sagnir - 01.06.1998, Side 85

og undirliggjandi kotum, og halda
kúgildum í leigufæru ástandi á sinn
kostnað.4
Það sem hér hefur komið fram
um kjör leiguliða skýrir að hluta þá
niðurstöðu sem Árni og Páll komust
að á ferðum sínum við skráningu og
mat jarða. Páll Vídalín segir í annáli
sínum um þetta efni:
En að hugleiddu því, sem
snart kynni bót á að verða
kom þeim saman, að ranglátar
meðferðir þeirra, sem ráð
höfðu yfir jarðagóssi (and-
legir yfir andlegra góssum,
konungsins forléningamenn
yfir konungseignum og pro-
prietarii yfir sínum eignum),
væri ein með þeim stærstu
orsökum landsins útörmunar,
og einna mest kúgilda uppbótarleysi, sem þá hafði um
nokkur ár plagað almúgann, þvert í móti landslögum
og allri fornri, góðra manna venju, hvað allt hafði stór-
lega útarmað bændur.5
Í skýrslu til konungs 20. sept-
ember 1704 sögðu erindrekarnir að þeir
töldu að slæmt ástand á Íslandi mætti
rekja til misbeitingar valds í landinu við
framkvæmd laga, í verslun, og í viðure-
ign landsdrottna við leiguliða. Þeir töldu að
bæta mætti hag leiguliða verulega ef konun-
gur gæfi út tilskipun um skyldur landsdrottna við leiguliða og
lögðu til að efni hennar yrði eitthvað á þessa leið:
1. Öllum landsdrottnum, hvort sem þeir voru umboðsmenn
konungsjarða eða stórbændur, var óheimilt að leggja nýjar
álögur á leiguliða.
2. Allir landsdrottnar skyldu afhenda leiguliða byggingarbréf
fyrir ábúðarjörðinni. Þar yrðu tilgreindir þeir skilmálar, sem
landsdrottinn og leiguliði kæmu sér saman um. Bóndanum
bæri ekki skylda til að inna annað af hendi en það sem
tilgreint væri í byggingarbréfinu.
3. Öllum landsdrottnum yrði skylt að gefa leiguliða kvittun
fyrir greiðslu og vinnu sem hann innti af hendi.
4. Enginn landsdrottinn skyldi dirfast að taka leigu eftir dauð
kúgildi umfram það sem tilgreint var í lögum. Allir samningar
sem bændur höfðu verið þvingaðir til að samþykkja um skyld-
ur þeirra til að endurnýja leigukúgildi yrðu ógildir og lands-
drottni gert að bæta gömul eða dauð kúgildi samkvæmt forn-
um lögum.
5. Engum bónda beri að flytja smjörleigu til landsdrottins
lengra en sem nemi tveggja daga ferð.
6. Enginn landsdrottinn, hvorki sá sem ráði yfir konungsjörð
né stóreignabóndi, andlegrar eða veraldlegrar stéttar, megi
úthýsa leiguliða af jörð sem honum hafi verið byggð, svo
lengi sem hann sitji jörðina eftir lögum og greiði
leigu samkvæmt fornri hefð.6
Þetta voru þær úrbætur sem erindrekarnir
töldu brýnast að koma á til hagsbóta fyrir almúg-
ann í landinu. Konungur fór eftir tillögum Árna
og Páls og gaf út tilskipun 15. maí 1705 sem í
flestum atriðum var samhljóða þeim. Tilskipunin
mæltist misjafnlega fyrir hjá umboðsmönnum
konungsjarða og öðrum landsdrottnum. Einkum
fór 4. greinin um kúgildaleiguna fyrir brjóstið á
mörgum því hún skapaði þeim veruleg útgjöld við
að bæta dauð kúgildi og yngja upp önnur afgömul
og arðlaus.7
LAURITZ GOTTRUP LÖGMAðUR
Í Húnaþingi var valdamikli embættismaðurinn
Lauritz Christiansen Gottrup. Hann var danskrar
ættar, fæddur um 1648.8 Haustið 1679 gerðist
hann umboðsmaður Johanns Kleins, sem var fulltrúi eða
fógeti Hinriks Bjelkes hirðstjóra. Gottrup varð aðstoðarmaður
Kristofers Heidemanns þegar hann kom hingað til lands 1683
og gegndi þá embætti landfógeta og umboðsmanns stiftamt-
manns. Sama ár fékk Gottrup veitingu fyrir
Þingeyraklaustri, en gegndi þá störfum á
Bessastöðum og þess vegna setti hann Þorstein
Benediktsson sýslumann umboðsmann sinn
yfir klaustrinu.
Gottrup fór til Kaupmannahafnar um
haustið og kom aftur til Íslands vorið 1684. Í
þessari ferð til Hafnar fékk hann vonarbréf eða
loforð fyrir Vatnsdals- og Strandajörðum. Gottrup var kvadd-
ur til að vera umboðsmaður landfógeta, þegar hann væri vant
við látinn, með bréfi 7. maí 1684. Þann 20. september sama ár
gaf Heidemann út tilkynningu, þar sem hann skipaði öllum
landsetum Þingeyraklausturs að mæta á Þingeyrum í eigin
persónu eða senda löglega umboðsmenn fyrir sig. Þeir áttu að
segja hve mörg leigukúgildi fylgdu jörðum þeirra og hve
gömul þau væru. Leiguliðarnir skyldu einnig skýra frá ástandi
bæjarhúsa og annarra bygginga á ábýlisjörðum sínum.9
Leiguliðar klaustursins tíndust til Þingeyra frá því í
september og fram í desember og sögðu frá leiguskilmálum
sínum. Með undirskrift sinni samþykktu þeir að hver um sig
skyldi ábýlisjörð sinni
med husenes bygning og Tunetz dyrkning, holde ved
forsvarlig hæfd og magt, j lige maade Closterets leje-
qvilder (sem eenhver haver til leje) vel lejegyldig
udsvare naar de eller deris arfvinger vedskiller, foru-
den paaleg eller fornyelse, item at de shulle j rette og
tilbörlig Rigtighed stande om Landskyld og Lejer
aarlig til Closterholderen Monsr. Laurits Christiensen
Gotrup, og alle andre Rettigheder hannem at yde som
tilbörligt er, og naar dette er af indbemte Mænd erligen
SAGNIR ‘ 98 84
Landsdrottnar og leiguliðar
Í skýrslu til konungs
20. september 1704
sögðu erindrekarnir að þeir
töldu að slæmt ástand á
Íslandi mætti rekja til
misbeitingar valds
Þingeyrarklaustur og viðbyggingar rétt fyrir aldamótin 1700.
Lauritz Gottrup.