Sagnir - 01.06.1998, Page 90

ná til landseta Gottrups lögmanns og egna þá upp á móti
honum. Gottrup óskaði eftir því að Páli yrði gert að flytja úr
Húnaþingi í sitt lögsagnarumdæmi sem var sunnan og austan
á Íslandi eins og til var ætlast af lögmönnum. Hann ætti þá
ekki eins hægt um vik með að æsa almúgann til mótþróa og
óhlýðni við sig. Þá yrði auðveldara fyrir Gottrup að halda uppi
lögum og reglu og gæta hagsmuna konungs á umboðsjörðum
sínum í Húnaþingi.37 Gottrup taldi að Páll kynti undir
óánægju bænda og ýtti undir kvartanir þeirra.
Í Ási í Vatnsdal bjó Guðbrandur Arngrímsson,
móðurbróðir Páls. Guðbrandur var fyrrum sýslumaður yfir
hálfu Húnaþingi, einmitt þeim hluta sem Gottrup fékk í sinn
hlut nokkru eftir að Guðbrandur var látinn víkja. Guðbrandur
átti löngum í málaþrasi við Gottrup, mest vegna leigukúgilda
og leigu af ábýlisjörð hans Ási.38 Fleiri bændur í Vatnsdal
voru lögmanninum erfiðir, en líklega má telja það rétt til getið
hjá Gottrup að Guðbrandur væri forsprakkinn í þeim hópi.
Í bréfi til Guðbrands kvartaði Gottrup yfir því að
framkoma hans við sig væri gjörbreytt án nokkurrar sýni-
legrar ástæðu. Gottrup kvaðst alltaf hafa talið Guðbrand einn
af sínum bestu vinum og skildi ekki hvað olli breytingunni,
nema þá helst það, að Guðbrandur vildi styðja systurson sinn
Pál Vídalín lögmann, sem væri einn helsti andstæðingur sinn
að ósekju og reyni hann að gera sér allt til ama.
Hvergi á landinu hafði það heyrst, að leiguliðar héldu
eftir leigum sem þeim bar að gjalda landsdrottni sínum.
Aðeins Guðbrandur og Vatnsdælingar í fremri og neðri
hreppnum, sem og Ásamenn sem allir voru á síðasta þriggja
hreppa þingi hafi gert slíkt. Af því megi sjá að „þetta séu
samantekin ráð“ þessara bænda.39 Gottrup var sár og reiður og
fannst ómaklega að sér vegið af Guðbrandi, Páli lögmanni og
leiguliðunum. Að eigin áliti var hann saklaus sem unglamb á
vordegi.
Leigukúgildi voru helsta kvörtunarefni húnvetnskra
bænda og stöðugt þrætuepli milli Gottrups og leiguliða hans.
Hann vildi ekki bæta upp gömul eða dauð kúgildi eins og
honum var skylt samkvæmt tilskipun
konungs 15. maí 1705. Gottrup
hafði komið á þeirri nýjung í
umboði sínu að allt leigufé hans
var undir marki leiguliða. Með
því kom hann í veg fyrir að bændur
gætu skilað heim leigukúgildum eða boðið þau upp eftir
laganna hljóðan þar sem þeir gátu ekki sannað að það væru
innstæðukúgildi frá klaustrinu.40
Flestir landsdrottnar höfðu gleymt því, að hvorki mátti
hækka landskuldir né hafa kúgildi óuppbætt. Gottrup hækkaði
landskuldir á þann hátt að í stað þess sem bóndinn mátti áður
gjalda „frítt og dautt að fardögum lét hann allsstaðar þar sem
megandi menn bjuggu, gjalda kaupstaðargjald í sauðum, sem
miklu var bóndanum þyngra, hann hafði og kvaðir aukið á
Vatnsdalsjörðum.“ Hann átti að hafa látið bændur hafa öll
kúgildi undir þeirra marki og greiddi þeim aldrei uppbót í yfir
20 ár ef hann taldi minnstu von til þess að bóndinn ætti eitt-
hvað til að setja í kúgildi.41
Þegar Árni Magnússon kom til Íslands, 8. júlí 1706,
komst hann að því, að Gottrup hafði þá um veturinn farið með
fjölmenni heim til fjölda leiguliða sinna og krafist þess að þeir
afhentu honum leigukúgildin sem áttu að fylgja ábýlisjörðum
þeirra samkvæmt jarðabók, annaðhvort með þeirra marki eða
marki klaustursins. Bændurnir höfðu skorast undan nema
hann myndi greiða þeim lögskipaða uppbót á dauð eða gömul
kúgildi og vísuðu þeir til tilskipunarinnar frá 1705. Lögmaður
féllst ekki á þetta og byggði leiguliðunum út.42
Viðvörunarbréf til bændanna voru lesin upp á
manntalsþingum í Ási í Vatnsdal 3. maí 1706 og á
Sveinsstöðum daginn eftir. Þeir höfðu allir neitað að afhenda
leigukýrnar og gjalda leigur fyrir árið 1705. Lögmaður tók
þingvitni um að rétt væri sagt frá málsatvikum.43 Seðill frá
Árna fylgir skjölunum. Þar segir hann:
Þingsvitni sem lögmaður kallar sig tekið hafa
upp á andsvar bænda er Nihil minus quam
þingsvitni. Uppá það hefur hann tekið
þingsvitni að svo bæri hans tveir vottar sem
hann hefur uppá bændur skrifað. Eða þeir
hafa þá látið úti úr sínum eiðstaf (allt hvað eg
veit og aungvu leyni eg af svo þetta vitni er
geri) og kynni enn margt hulið og dulið að
vera.44
Í bréfunum með þingvitnunum kemur víða fram að
bændur storki Gottrup og geri jafnvel góðlátlegt grín að
honum. Brynjólfur Hálfdanarson í Saurbæ svaraði kröfu lög-
manns um afhendingu leigukúgilda þannig:
Her var en koe og er hun död, og mener jeg hiende at
vere betalt med lejerne, og ei udsvarer jeg hinde for det
förste ind til mig det er tilsagt af höjere öfrighed, og
dog I icke vil bygge mig hiemme skal jeg blive paa
jorden i Guds tröst og Kongens intil jeg er bortflött.45
Á Bakka í Vatnsdal bjó ekkjan Guðrún Ísaksdóttir.
Hún svaraði lögmanni strax og sagði: „icke kan jeg tillade
Lejekoen for det förste, og ei heller haver jeg Lejlighed
Lejerne at gielde denne gang.“46 Þannig voru svör flestra
bændanna. Á Flögu bjó Benedikt Benediktsson og
hafði sex leigukúgildi. Hann svaraði lögmanni
með spurningu: „Ejer I eller Kongen nogen
Lejeqvilder her? icke ejer jeg dem svarede
Lögmanden heller ejer Kongen dem.“47
Svipuð svör fékk lögmaður hjá þeim
Vatnsdalsbændum, sem hann hafði heimsótti í mars
1706. Þeim byggði lögmaður út af leigujörðunum, en allir
neituðu að hlýða þeirri uppsögn. Litlu betri voru landsetar
nokkurra jarða í Vestursýslunni sem
lögmaður heimsótti í apríl sama
ár. Þingvitni voru einnig tekin
um þær heimsóknir.
Með bréfum Gottrups
fylgdi þýðing á „bondernes
sielf gifne bygnings breve“
eins og Gottrup kallaði þau
bréf sem þrír landsetar hans
lásu upp á manntalsþingum í
Ási og á Sveinsstöðum.
Landsetarnir voru Guðbrandur
Arngrímsson í Ási, Sigríður
Ólafsdóttir á Hjallalandi og
Gísli Guðmundsson á
Kornsá.48 Um þýðingu
þessara bréfa skrifaði
Árni á seðil: „Trans-
SAGNIR ‘ 9889
Guðrún Bjarnadóttir
Leigukúgildi voru helsta
kvörtunarefni húnvetnskra
bænda og stöðugt þrætuepli
milli Gottrups og leiguliða
Friðrik IV,
Danakonungur
1699-1730.