Sagnir - 01.06.1998, Side 91

lationen af upplestri bændanna, sem hann kallar egen byggn-
ings bref er vita röng, því hann skilur ekki málið.“49
Af svörum leiguliðanna við beiðni Gottrups um
afhendingu leigukúgilda, má ráða að það hafi ekki verið
auðvelt fyrir hann að þröngva þeim til hlýðni. Ef til vill hafði
Gottrup nokkuð til síns máls í deilunni um leigukúgildin.
Bændur höfðu skrifað undir samning þar sem skýrt var tekið
fram að þeir fengju kúgildin ekki endurnýjuð eða uppbætt.
Gottrup varð samt að láta í minni pokann þótt honum væri það
óljúft.
Tilskipun konungs frá árinu 1705 stóð óbreytt.
Landsdrottnar viðurkenndu ákvæðin um endurnýjun og upp-
bót leigukúgilda, en reyndu oft að koma sér undan þeirri
skyldu. Umboðsmenn klausturjarða virðast einnig hafa farið
eftir tilskipuninni þó sumir væru tregir til.
RÖDD ALþýðUNNAR
Segja má að rödd íslenskrar alþýðu hafi fyrst
hljómað þegar Árni Magnússon og Páll Vídalín
hófu störf við jarðabókina árið 1702. Þeir áttu
samkvæmt erindisbréfi sínu að taka á móti kvört-
unum hennar. Sýslumönnum bar að vísu skylda til að taka við
kvörtunum almúgans en oft var erfitt fyrir leiguliða að bera
fram kærur sínar við sýslumenn sem tíðum voru einnig lands-
drottnar þeirra. Þannig var málum háttað í Húnaþingi í valda-
tíð Gottrups. Hann var sýslumaður, umboðsmaður klaustur-
jarða og Vatnsdalsjarða auk þess sem hann átti sjálfur fjölda
jarða. Landsetar hans hafa því átt erfitt með að koma kvört-
unum sínum á framfæri. Lauritz Gottrup var erfiður og frekur
við landseta sína. Húnvetnskir leiguliðar höfðu því ærna
ástæðu til að nýta sér tækifærið sem gafst við komu Árna og
Páls. Kvörtunarbréf og kærur voru margar og þær hafa
varðveist. Við vitum því meira en við myndum annars vita um
óánægju fólks með jarðeigendur og embættismenn.
Gottrup var mjög á móti tilskipun konungs frá 15. maí
1705 og reyndi að leiða konungi fyrir sjónir hve stórfellt tap
hans yrði ef farið væri eftir 4. grein tilskipunarinnar um
uppyngingu og uppbót kúgilda. Þrátt fyrir mikla andstöðu
varð Gottrup að láta í minni pokann eins og aðrir klaustur-
haldarar og umboðsmenn konungsjarða. Þetta var þó ekki eina
deiluefni Gottrups við landsetana. Hann hafði þyngt kvaðir á
Vatnsdalsjörðum og lét bændur gjalda kaupstaðagjald í
sauðum í stað þess að áður höfðu þeir goldið leigur og land-
skuldir með viðurkenndum gjaldmiðli heima hjá lögmanni.
Ekkjur áttu oft erfitt uppdráttar ef þær áttu ekki sterka að eins
og sjá má af afdrifum Ingibjargar Pálsdóttur sem fór á
vonarvöl fyrir atbeina Gottrups. Nokkrir bændur voru harðir í
horn að taka og létu ekki hlut sinn í viðskiptum við lögmann.
Tilskipun konungs um leiguskilmála á konungsjörðum
leysti ekki allan vanda almúgans á Íslandi. Hún bætti þó stöðu
landseta svo lengi sem farið var eftir henni. Ætlunin var ekki
að minnka gapið milli ríkra og fátækra heldur að tryggja að
þeir snauðu yrðu ekki miklu snauðari og gætu séð sér og
sínum farborða án aðstoðar hreppsins. Í góðæri komust flestir
sæmilega af, en ekkert mátti út af bera og þegar illa áraði beið
hungurvofan á næsta leiti.
Höfundur (f. 1939) hefur BA-próf í sagnfræði frá Háskóla
Íslands.
TILVÍSANIR
1 Gunnar F. Guðmundsson: „Inngangur.“ Jarðabréf frá 16. og 17. öld.
Útdrættir. Gunnar F. Guðmundsson bjó til prentunar. Kaupmannahöfn 1993,
xxxv.
2 Gísli Gunnarsson: „Afkoma og afkomendur meiri háttar fólks 1550-1800.“
Íslenska söguþingið 28.-31. maí 1997. Ráðstefnurit II. Reykjavík 1998, 124.
3 Björn Lárusson: The Old Icelandic Land Register. Lundi 1967, 60. - Gísli
Gunnarsson: „Afkoma og afkomendur meiri háttar fólks 1550-1800,“ 122.
4 Þorvaldur Thoroddsen: Lýsing Íslands III. Kaupmannahöfn 1902, 61-62.
5 Annálar 1400-1800 I. Reykjavík 1922, 681-82.
6 Árni Magnússon: Embedsskrivelser og andre offentlige aktstykker. Kristian
Kålund sá um útgáfuna. Kaupmannahöfn 1920, 100-102.
7 Árni Magnússon: Embedsskrivelser, 193-194.
8 Íslenskar æviskrár frá landnámstímum til ársloka 1940 III. Páll Eggert
Ólason bjó til prentunar. Reykjavík 1948-1952, 393.
9 AM 440 fol., 221 r.
10 AM 440 fol., 221 r -v, - 222 r.
11 Bogi Benediktsson: Sýslumannaæfir I. Reykjavík 1881-1904, 591. - Jón
Sigurðsson: „Lögsögumanna tal og lögmanna á Íslandi.“ Safn til sögu
Íslands II. Kaupmannahöfn 1886, 1-250, 141.
12 Páll Eggert Ólason: Saga Íslendinga V.
Reykjavík 1942, 205-206.
13 Jón Sigurðsson: „Lögsögumanna tal og
lögmanna á Íslandi,“ 142.
14 Bragi Guðmundsson: Efnamenn og
eignir þeirra um 1700. Reykjavík 1985, 41
og 76.
15 Einar Laxness: Íslandssaga i-r II.
Reykjavík 1995, 51.
16 Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalín
VIII. Kaupmannahöfn 1913-1926, 262-264.
17 Páll Eggert Ólason og Þorkell Jóhannesson: Saga Íslendinga VI,
Reykjavík 1943, bls 19.
18 ÞÍ. Rtk. 3. 4. Innkomin bréf til Rentukammers 1703-1707: Skýrsla
Gottrups til Árna og Páls 10. ágúst 1703, bl. 5 v.
19 Í landaurum var ríkisdalur 60 fiskar, en sléttur dalur 40 fiskar. Einar
Laxness: Íslandssaga i-r II, 203
20 ÞÍ. Rtk. 3. 4. Innkomin bréf 1703-1707: Bréf frá Gottrup til E. U. Dose 8.
september 1703.
21 Jarðabók VIII, 238-241.
22 Alþingisbækur Íslands IX. Reykjavík 1964, 222-223.
23 Alþingisbækur Íslands IX, 223.
24 Jón Jónsson: Oddur Sigurðsson lögmaður. Bessastöðum 1902, 21.
25 Alþingisbækur Íslands IX, 387.
26 Alþingisbækur Íslands IX, 386-391.
27 Ein mörk í landaurum var 8 aurar eða 48 álnir.
28 Alþingisbækur Íslands IX, 391-393. Forlíkun merkir sáttargjörð.
29 ÞÍ. Rtk. 3. 4. Innkomin bréf 1703-1707: Bréf frá Gottrup til
Rentukammers, 10. sept. 1706, bl. 1 r.
30 AM 449 fol. Gögn jarðabókarnefndarinnar XII: Pappírar um
stjórnsýslu og réttarfar, bl. 99-101.
31 Manntal á Íslandi 1703. Reykjavík 1924-1947, 273.
32 ÞÍ. Rtk 3.4. Innkomin bréf 1703-1707: Skýrsla Gottrups til
Árna og Páls 10. ágúst 1703, bl. 4 r og v.
33 AM 449 fol. bl. 105-106. - Manntal á Íslandi 1703, 261.
34 ÞÍ. Rtk. 3.4. Innkomin bréf 1703-1707: Skýrsla Gottrups til Árna
og Páls 10. ágúst 1703, bl. 4 v og 5 r -v.
35 AM 449 fol. bl. 107 r.
36 Jarðabók VIII, 300-301.
37 ÞÍ. Rtk. 3. 4. Innkomin bréf 1703-1707. Bréf frá Gottrup til
Rentukammers 10. sept. 1706, bl. 1 r -v, 2 r.
38 Bogi Benediktsson: Sýslumannaæfir I,
584.
39 AM 440 fol., bl. 223 r- 226 v.
40 Annálar 1400-1800 I, 682.
41 Annálar 1400-1800 I, 683.
42 Árni Magnússon: Embedsskrivelser,
216.
43 AM 440 fol., bl. 228 r -v - 231 r -v.
44 AM 440 fol., bl. 231 bis.
45 AM 440 fol., bl. 223 r.
46 AM 440 fol., bl. 223 v.
47 AM 440 fol., bl. 229 r.
48 AM 440 fol., bl. 233-235.
49 AM 440 fol., bl. 235 bis.
SAGNIR ‘ 98 90
Landsdrottnar og leiguliðar
Tilskipun konungs um
leiguskilmála á konungs-
jörðum leysti ekki allan vanda
almúgans á Íslandi. Hún bætti þó
stöðu landseta svo lengi
sem farið var eftir henni.