Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.1988, Blaðsíða 70

Jón Sveinbjömsson
skoðað er sá sem notar þessa miðla, maðurinn í samfélagi manna.
Fjölmiðlatæknin er ekki ný. Ritlistin er tækni sem maðurinn lærði að
beita fyrir óralöngu. Prentlistin og möguleikamir á að koma boðum til
fjöldans mörkuðu spor í sögu mannsins. Kirkjan kunni að beita þeirri
tækni og hafði forgöngu um lestrarkennslu almennings.
Fjölmiðlatæknin var ekki einskorðuð við handverkið, ritföngin og
prentletrið, tæknin náði einnig til útfærslunnar, framsemingarinnar.
Sófístamir í Grikklandi voru sagðir kenna stúdentum sínum að koma því á
framfæri sem þeir vildu, hvort sem það var rétt eða rangt. Áróðurstækni
þeirra fólst í að sannfæra áheyrendur um það sem þeim hentaði. Platon
lætur Sókrates beina spjótum sínum að sófistunum og tækni þeirra í
ýmsum af ritum sínum. Mælskulistin eða „rhetoríkin“ fór ekki varhluta af
þessari gagnrýni. Mælskulistin var jafnvel talin andstæða heimspekinnar.
Heimspekin fjallaði um innsta eðli hlutanna meðan mælskulistin var
sögð halda sig á yfirborðinu. En heimspekin beitti einnig mælskulist, hún
gerði kröfu til þess að fá einstaklinginn til þess að taka sjálfstæða afstöðu,
reyndi að gegna hlutverki ljósmóðurinnar og fá einstaklinginn til þess að
fæða af sér og öðlast nýja innsýn. Hún notaði til þess vissa tækni eða
aðferð, sem leiddi einstaídinginn í leit hans að sannleikanum. Áherslan lá
hér á því að einstaklingurinn átti sjálfur að ná fram til sannleikans, verða
fullkominn. Benda má á ýms af ntum Platons í þessu sambandi svo sem
Faidon, Samdrykkjuna og Ríkið. Ég bendi einnig á grein Jordans sem áður
var minnst hér á um hvatningarrit (protreptisk rit).^2 Andstæðan var
mötunin, ,Jieilaþvotturinn“, þar sem einstaklingnum var sagt hvað hann
átti að hugsa. Þar var ekki lögð áhersla á að vekja með áheyrendunum
gagnrýna hugsun og sjálfstæði. Tæknin án heimspeki var versti óvinur
samfélagsins, lýðræðisins og leiddi til einræðis og upplausnar.
Mælskulist er ekki síst tengd stjómmálum og stjómmálamönnum í
hugum manna. í sumarhefti tímaritsins Rhetoric Society Quarterly 198ó63
ritar Charles W. Kneupper grein um stjómmálaumræður og mælskulist út
frá reynslu sinni af sex seinustu forsetakosningum í Bandaríkjunum. Hann
er all svartsýnn á ástandið og telur bæði eðli stjómmálaumræðna og hæfni
almennings vera mjög ábótavant. Þetta telur hann ógna eðli lýðræðislegra
ákvarðana og skoðanamyndunar. Mér sýnast athuganir hans og
niðurstöður geta átt við stjómmálaumræður víðar en í Bandaríkjunum.
Höfundur spyr fjögurra spuminga: Hvert er eðli stjómmálaumræðna?
Hvert er sambandið milli stjómmálaumræðna og áhuga almennings á
stjómmálum? Er almenningur í stakk búinn að meta stjómmálaumræður?
Er hægt að bæta stjómmálaumræður og hæfi manna?
Eðli stjómmálaumræðna í dag er annað en markmið mælskulistar til
62 sjá neðanmálsgrein nr. 35 hér að framan.
63 C.W. Kneupper, „Political Rhetoric and Public Competence: A Crisis for
Democracy?,“ Rhetoríc Society Quarterly, Vol. XVI no. 3,1986 bls. 125-133.
68