Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.1988, Blaðsíða 74

Jónas Gíslason
Þrjár spumingar verða lagðar til grundvallar hugleiðingum mínum í
þessum efnurn:
1. Hvaða sjónarmið hafa ráðið mestu um mat okkar á atburðum og
persónum íslenzkrar sögu? Eru þau sjónarmið rétt?
2. Hve traustur er grundvöllur þeirra meginkenninga, sem byggt
hefur verið á í túlkun þjóðarsögunnar? Er þar byggt á óyggjandi
söguleginn staðreyndum eða er gmndvöllurinn ótraustur? Hefur
staðreyndum ef til vill verið hagrætt?
3. Er von til þess, að nýjar heimildir komi fram, er gætu varpað nýju
ljósi á íslenzka þjóðarsögu?
n
Hvaða sjónarmið hafa ráðið mati okkar íslendinga á atburðum og
persónum íslenzkrar sögu?
Sumum kann að þykja þessi spuming óþörf, ef þeim fmnst hún þá
ekki furðuleg; auðvitað hljóti menn að hafa rannsakað íslenzka sögu í þeim
tilgangi einum að reyna að komast að því, hvemig sögu okkar hafi verið
háttað, hvemig lífi menn hfðu á íslandi á fyrri öldum og hvers vegna
menn bmgðust við eins og þeir gjörðu.
Sannleikurinn er þó sá, að á aðra öld var íslenzk saga fyrst og fremst
lesin og notuð í pólitískum tilgangi; íslenzkir forystumenn í
sjálfstæðisbaráttu þjóðarinnar leituðu í sögunni vopna til þess að beita
gegn Dönum. Þess vegna vom menn og málefni liðinna alda einatt metin
einhliða út frá því sjónarmiði, hvort þau hefðu orðið dönsku valdi á
íslandi til eflingar eða óþurftar; þannig lögðu menn oft pólitískt mat 19.
aldar á viðburði fyrri alda og lásu því annarlegar hugmyndir inn í marga
atburði; menn vom jafnan taldir hafa látið pólitísk sjónarmið ráða afstöðu
sinni.
Auðvitað er þetta nánast sögufölsun, meðvituð eða ómeðvituð; þama
er t.d. gengið út frá þeirri forsendu, að íslendingar á 13. öld, sem glötuðu
sjálfstæði þjóðarinnar, hafi haft sömu skoðun á þjóðemi og sjálfstæði eins
og menn 19. aldar, sem vom meir eða minna mótaðir af rómantískum
viðhorfum. Ætti öllum að vera ljóst, hve fráleitt það er.
Þótt þetta sé sagt, er þó alls ekki verið að kveða upp harðan
áfellisdóm yfir þessari „sögufölsun“; eflaust var hún nauðsynleg og etv.
óhjákvæmileg út frá hagnýtissjónarmiði samtímans og kom sennilega að
góðum notum í sjálfstæðisbaráttunni á sínum tíma. Nú sýnist hins vegar
vera kominn tími til þess að taka ofan anddönsku gleraugun, sem íslenzk
þjóðarsaga hefúr verið lesin með um skeið; allt annað væri vottur um
óbærilega minnimáttarkennd, sem við ættum að vera vaxin frá.
Nú er það auðvitað staðreynd, að þáttur Dana í íslenzkri sögu er oft
slæmur; það er alls ekki að ósekju, að þeir hafa haft misjafnt orð á sér
hérlendis. Oft stafaði þetta af þekkingarleysi á íslenzkum aðstæðum; þeir
höfðu lítinn skilning á sérstöðu íslands. En hitt er staðreynd, að almenn
72