Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.1988, Síða 75

Er þörf á endurmati ísl. kirkjusögu
stjóm valdhafa á þessum ámm var oftast slæm, metið út frá sjónarmiði
almennings; þess vegna vill oft gleymast, að stjóm danskra yfirvalda var
oft enn verri í heimalandinu sjálfu einfaldlega vegna þess, að þar gátu
valdhafar betur beitt valdi sínu. Ég hygg, að józkir bændur hafi oftsinnis
verið enn verr leiknir af yfirvöldum en íslenzkir starfsbræður þeirra,
vegna þess eins, að þeir vom nær valdinu og auðveldara var að ná til
þeirra; þar höfðu þjóðemisástæður áreiðanlega lítil áhrif til eða frá.
Og ætli það verði þó ekki alltént erfitt að kenna Dönum um
náttúruhamfarir á íslandi og óáran af þeirra völdum?
Mér virðist kominn tími til þess að leiðrétta þetta einhliða mat á
íslenzkri sögu. Ný kynslóð þarf að leggja nýtt og raunhæft mat á sögu
þjóðarinnar; eldri sagnfræðingar vom oft of bundnir af söguhefðinni,
sem skapaðist í sjálfstæðisbaráttunni. Nú ætti að vera kominn tími til þess
að lesa sögu okkar án þess að miða hana við þarfir sjálfstæðisbaráttu, sem
lauk fyrir nær hálfri öld.
Saga kristni á íslandi hefur vemlega orðið fyrir barðinu á þessari
pólitísku sögutúlkun 19. aldar.
Á söguöld skorti framkvæmdavald á íslandi; alþingi setti lög og kvað
upp dóma, en ekkert vald var til, sem gat fylgt samþykktunum fram og
knúið menn til hlýðni, ef málsaðilar neituðu að hlýða.
Að þessu leyti minnir ástandið á íslandi á söguöld á Sameinuðu
þjóðimar nú á dögum; á fundum þeirra em gjörðar ótal samþykktir, en
engin leið er að koma þeim fram, ef þjóðimar neita að hlíta þeim, ekki sízt
ef voldugustu stórveldin eiga í hlut.
Þetta var veikleiki íslenzkrar stjómskipanar á söguöld; eftir að
upphafleg skipan alþingis fór að riðlast og völdin tóku að safnast til fárra
ætta, leiddi þetta að lokum til upplausnar Sturlungaaldar, sem varð bein
ytri orsök að glötun sjálfstæðis þjóðarinnar.
Menningarheimur miðalda mótaðist að langmestu leyti af kirkjulegri
hugsun þess tíma. Kirkja vesturlanda naut sín hvergi, nema hún styddist
við sterkt og sameinað veraldlegt vald; þetta birtist í því, að rómversk-
kaþólska kirkjan, sem er fjölþjóðleg í eðli sínu, vann að því allar miðaldir
að efla fjölþjóðlegt keisaravald, sem gæti veitt henni stuðning. Hins vegar
gekk á ýmsu í samskiptum keisara og páfa, er þeir deildu um, hvor væri
hinum æðri; miðaldasagan fjallar að verulegu leyti um þessi samskipti
þeirra. Þetta samspil veraldlegs og kirkjulegs valds er augljóst.
Þegar upplausn og deilur náðu yfirhönd á íslandi á Sturlungaöld,
beitti kirkjan sér fyrir friði innanlands og réttaröryggi lítilmagnans, sem
ætíð varð undir, er höfðingjar börðust, með því að koma íslandi undir
sameinað veraldlegt vald, Noregskonung.
Höfðingjar gátu skipað leiguliðum sínum að fylgja sér til bardaga í
fjarlæga landshluta, ef þeim bauð svo við að horfa; leiguliðar kirkjunnar
voru einir undanskildir slíkri bardagakvöð. Þess má geta svona rétt til
gamans og fróðleiks um leið, að höfðingjar höfðu þó vit á að vera ekki að
73