Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.1998, Síða 215

Yfirlit yfir sögu lúthersrannsókna
alltaf að málum og setur varnagla gagnvart ýmsum þáttum í kenningu hans t.d.
gagnvart kenningu Lúthers um hinn bundna vilja.
Það gefur að skilja að rétttrúnaðurinn hafði fyrst og fremst áhuga á guðfræði
Lúthers en ekki á persónu hans. Hinn gamli Lúther og guðfræði hans er mæli-
kvarðinn. Ritverk hans eru lesin sem ein samstæð heild og allri þróun í hugsun
Lúthers ýtt til hliðar. Af því leiðir að spennan sem ríkir á milli kenningar hins
unga og hins gamla Lúthers er ekki virt sem skyldi. Hinn ungi Lúther er alfarið
túlkaður í ljósi hins gamla. Óhætt er að fullyrða að persóna Lúthers er rétttrúnað-
inum aukaatriði og hverfur alfarið á bak við boðskap siðbótarmannsins. En rétt-
trúnaðurinn var langt frá því að vera einungis bergmál kenninga Lúthers, enda er
fjölbreytileiki hans og hinar frjóu kristfræðilegu deilur23 innan rétttrúnaðarins
óhugsandi ef um „bókstafstrú“ á Lúther hefði verið að ræða. Deilur rétttrúnaðar-
ins við rómversk-kaþólska og vingltrúarmenn ollu því að kenningin um innblást-
ur ritningarinnar skipaði stóran sess í ritum fulltrúa hans. Kenningin um bókstaf-
legan innblástur Ritningarinnar er þó ekki kjarni réttrúnaðarins, né er sá fordóm-
ur réttur að hann sé eitt dautt kenningarkerfi, eins og sést best á fulltrúum hans á
íslandi, þeim Hallgrími Péturssyni og Jóni Vídalín.
Heittrúarstefnan eða píetisminn
Píetisminn einkennist af harðri gagnrýni á hinar „dauðu“ kenningar rétttrúnaðar-
ins. Fulltrúar hans höfnuðu einhliða áherslu rétttrúnaðarins á kenningar kristn-
innar, er þeir álitu kæfa persónulega trú einstaklingsins og spilla hinu éinlæga
samfélagi hins trúaða við Jesú Krist. Samkvæmt píetismanum ber mun fremur að
leggja áherslu á hið innra líf og ræktun þess. Píetisminn endurvekur þannig dul-
úðina og sækir mikið af sínum trúaráhérslum í trúardulúð Jóhanns Arndt.24Með
áherslu sinni virkja fulltrúar píetismans að vissu leyti trúarstrauma og helgra-
mannasögur miðalda. Áhugi píetismans beinist því að persónu Lúthers og hans
innri trúarbaráttu, sem er greinilegust hjá hinum unga Lúther.
Philipp Jacob Spener (1635-1705) sem oft er kallaður faðir píetismans25 áleit
Lúther fyrst og fremst vera mann trúarinnar. Allt lífsstarf Lúthers metur Spener í
ljósi eftirfylgdarinnar við Krist. Samkvæmt Spener leiða deilur Lúthers við Róm
og síðar vingltrúarmenn til baráttu fyrir réttri kenningu. Þessar deilur ollu því að
áherslan á helgunina víkur fyrir kenningunni. Þungamiðjan í guðfræði Speners
er allt önnur en rétttrúnaðarins. Réttlætingarkenningin víkur hér fyrir kenning-
unni um helgunina og eftirfylgdina við Krist og kristsfræðin útþynnist. Þessi þró-
un er greinilegri hjá lærisveinum hans. Afturhvarf einstaklingsins til trúar er gert
23 Elert: Morphologie des Luthertums Bd.II, 215-223.
24 Wallmann: Der Pietismus, 17-24.
25 Bók hans Pia Desideria, sem kom út árið 1675 geymir í raun stefnuskrá píetismans.
213