Fréttablaðið - 26.11.2016, Blaðsíða 36

2 6 . n ó v e m b e r 2 0 1 6 L A U G A r D A G U r36 h e L G i n ∙ F r É T T A b L A ð i ð
Bækur
Ég er að skrifa um gleymsku. Aðallega í sjálfsævisögum, en einn-ig í svokölluðum minnis-textum, þ.e. skáldsögum sem byggja á minni um
fortíðina,“ segir Gunnþórunn Guð-
mundsdóttir sem sendi nýverið frá
sér afar áhugaverða bók hjá hinu
virta forlagi Palgrave í Englandi.
Gunnþórunn er prófessor í almennri
bókmenntafræði og forseti Íslensku-
og menningardeildar við Háskóla
Íslands. „Bókin heitir Representa-
tions of Forgetting in Live Writing
and Fiction. Ég er ekki komin með
hana í hendurnar en það er hægt
að nálgast hana sem rafbók á öllum
bókasíðum.“
Aðspurð um hvað hafi orðið til
þess að þetta efni varð fyrir valinu
segir Gunnþórunn að það hafi verið
svona ákveðin afleiðing af doktorsrit-
gerðinni. „Ég skrifaði um sjálfsævisög-
ur og tengsl sjálfsævisagna og skáld-
skapar. Þar var einn kafli um minni
og eftir því sem frá hefur liðið þá hef
ég verið að fá meiri áhuga á minni og
hvernig það birtist í bókmenntum.
Hvernig skrifum við um minningar
og allt það. Svo hélt ég fyrirlestur, á
alþjóðlegu þingi sjálfsævisögufræð-
inga, um gleymsku og þar kom einn
þessara fræðinga og sagði mér að
skrifa bók um þetta. Það vantar bók
um þetta, sagði hann og þar með varð
ekki aftur snúið.“
Glíma við gleymskuna
Gunnþórunn segir að minnið
og hvernig við tölum um það sé
heillandi fyrirbæri. „Þegar við tölum
um minni þá eigum við yfirleitt við
einhvers konar lifandi minningar.
Það er auðvitað miklu flóknara að
tala um það sem við gleymum, en þó
hlýtur það líka að vera hluti af okkur
sjálfum. Sjálfsmynd okkar mótast af
þessu samspili minnis og gleymsku
því hún byggist á því að við veljum
eitthvað til þess að muna umfram
annað. Þegar við svo skrifum um það
sem við munum þá á sér stað ennþá
meira val.
En maður sér svo líka oft í textum
hræðslu við gleymskuna. Hún birtist
t.d. í þessari þörf til þess að skrifa til
þess að koma í veg fyrir gleymsku.
Þess vegna er viðkomandi alltaf með-
vitaður um gleymskuna og hún þann-
ig alltaf nálæg í textanum með einum
eða öðrum hætti. Frásögn um minni
og fortíð felur þannig alltaf í sér glímu
við gleymskuna.“
Er þá drifkrafturinn til þess að
skrifa sjálfsævisögu óttinn við það
að gleymast? „Já, óttinn við að gleyma
fortíðinni og að maður sjálfur gleym-
ist er eitt af því sem liggur að baki.
Að manns eigin minningar þurrkist
hreinlega út og hverfi. Þess vegna
er hvatinn að því að byrja að skrifa
sjálfsævisögu mjög oft andlát for-
eldra eða þegar minni þeirra fer að
hraka. Það virðist kalla fram þörf til
þess að festa eitthvað niður á blað svo
fortíðin hverfi ekki bara á braut. Að
skrifa verður þá lausnin. Leið til þess
að varðveita fortíðina í skrifum sem
er svo í raun umdeilanlegt í sjálfu sér.“
Minnið er pólitískt
Eins og flestir þekkja þá eru það oft
ákveðnir þjóðfélagshópar sem skrá
sögu sína frekar en aðrir. Stjórn-
málamenn og frægt eða valdamikið
fólk innan samfélagsins. Fólk sem
tilheyrir sömu stéttinni og er því að
skrifa um sömu atburðina. Engu að
síður virðast þeir birtast með mjög
ólíkum hætti eftir því hver rifjar upp.
„Nákvæmlega, þetta er vel þekkt
fyrirbæri. Hjá stjórnmálamönnum er
hugmyndin oft að gæta þess að þeirra
sýn á liðna atburði varðveitist. „Ég hef
rétt fyrir mér. Ég hafði rétt fyrir mér á
sínum tíma og ég skil atburðarásina
og þið hin eigið að læra af því. Ég
er með lykilinn.“ Þetta er oft þeirra
nálgun og það sýnir okkur að minnið
er mjög svo pólitískt fyrirbæri. Minni
samfélaga, minni þjóðar og hvernig
það er varðveitt. Hvernig saga hvers
er sögð. Allt er þetta mjög pólitískt.
En svo höfum við sögur fræga
fólksins, þær bækur eru oft nær því
að vera viðtalsbækur. Og þá er mjög
mikil ímyndarsköpun sem á sér stað.
Viðkomandi gætir þess vandlega að
sagan passi inn í ímyndina sem er
varpað fram í bókinni. Ég er snill-
ingurinn og svona varð ég að þeirri
frábæru stjörnu sem ég er og allt það,
en það er satt best að segja ekkert
endilega neitt rosalega spennandi
fyrirbæri.“
Bækur sem efast
Gunnþórunn segist hins vegar vera
mun áhugasamari um bækur sem
eru að fara annað. „Bækur þar sem
höfundurinn efast. Efast um hvað er
munað og merkingu þess. Höfunda
sem gera sér grein fyrir því að þeir geti
kannski í raun ekki dregið einhverjar
svakalegar ályktanir af minningum
sínum um það sem gerðist eða eru
meðvitaðir um að minnið breytist
með tímanum. Maður fer að muna
aðra hluti þegar maður eldist, sögur
sem maður segir oft þróast og breyt-
ast og á endanum hafa þær í raun lítið
að gera með einhverja raunverulega
atburði.“
En hvenær skyldi þetta fyrirbæri,
þessi efi, fara að gera vart við sig í
íslenskum ævisögum?
„Í raun og veru er þetta ekki mjög
gamalt en það er alltaf einn og einn
höfundur hér og þar í bókmennta-
sögunni sem tjáir þetta. Ég er ekki
að segja að þetta sjáist aðeins í sam-
tímanum en ég man sérstaklega eftir
þessu hjá Jakobínu Sigurðardóttur, Í
barndómi, þegar hún talar um sína
æsku, þá vekur hún einmitt athygli
á því að hún muni þetta ekki alveg.
Hún reynir að sjá fyrir sér bæinn þar
sem hún ólst upp og er svona að feta
sig eftir húsakynnunum í huganum.
Það er svo aftur gríðarlega ólíkt því
sem Þórbergur Þórðarson gerir í
Steinarnir tala, þar sem hann telur
upp hvert einasta smáatriði af innan-
stokksmunum og er með þetta allt
gjörsamlega á hreinu. En hún efast
og leitar í fortíðinni og þessi saman-
burður er skemmtilegur.“
Brigðult og ófullkomið
Gunnþórunn tekur fram að hún hafi
ekki skoðað það sérstaklega hvort
munur sé á körlum og konum hvað
þetta varðar en það geti þó vel verið.
„Það getur verið að þær hleypi óviss-
unni meira að. Það er kannski minni
þörf fyrir að búa til hetjuímyndina
sem var til að mynda mjög algeng í
eldri sjálfsævisögum.
En svo er líka gaman að skoða verk
sem fjalla um sama tíma eins og hjá
Hannesi Sigfússyni og Jóni Óskari þar
sem þeir eru að tala jafnvel um sömu
atvikin en hafa á þau mjög ólíka
sýn. Þórunn Jarla Valdimarsdóttir
segir líka í Stúlka með höfuð, að þau
systkinin öll ættu að skrifa því að þau
hefðu öll sína sögu að segja því hver
og einn á sína eigin bernsku.
Systkini og aðrir minnisfélagar,
eins og fjölskylda og vinir, þekkja
þetta vel. Maður heldur kannski að
maður eigi einhverjar minningar með
þessu fólki og fer svo að rifja upp en
þá kemur bara nei, nei, þetta gerðist
alls ekki svona heldur hinsegin. Þá fer
maður að efast um eigin minningar
og segir já, ætli ég hafi búið þetta til?
Þetta gerist mjög mikið í fjölskyldum
og þetta hefur svo sannarlega haft
afleiðingar. Systur Hannesar voru til
að mynda ekki ánægðar með hans
sögu af pabba þeirra og skrifuðu í
blöðin. Það hafa líka verið málaferli í
svona málum, þannig að þetta getur
verið mjög viðkvæmt.
Það er merkilegt hvað við reiðum
okkur mikið á minnið og það tengist
persónuleika okkar og sjálfsmynd en
um leið er það ákaflega brigðult og
ófullkomið og ekkert á það treyst-
andi,“ Segir Gunnþórunn og hlær við
tilhugsunina.
Tvö form í stöðugu sambandi
Í síðasta tölublaðið Skírnis birtist
grein um nýlegar íslenskar sjálfsævi-
sögur og þar er meðal annars komið
inn á að að íslenskir höfundar væru
að senda frá sér bækur undir þeim
formerkjum að þær væru skáld-
ævisaga. Er það einhver samruni á
milli skáldskapar og hefðbundinna
ævisagna? „Ég held að þetta hugtak,
skáldævisaga, sé ekkert sérlega gagn-
legt. Vegna þess að sjálfsævisagan og
skáldsagan hafa alltaf verið tengdar
greinar. Þær alast upp saman og
þroskast saman. Veraldlegar sjálfs-
ævisögur koma upp á átjándu öldinni
þegar skáldsagan er að ryðja sér til
Ein atburðarás
á sér ekki eina sögu
heldur milljón sögur
Gunnþórunn Guðmundsdóttir, prófessor í almennri bókmenntafræði og sérfræðingur í sjálfsævisögum. FréTTaBlaðið/STeFán
Gunnþórunn Guð-
mundsdóttir skrifar
um gleymsku í
sjálfsævisögum og
er hugleikið hvernig
minni birtist í bók-
menntum. Hún er
áhugasömust um
bækur þar sem höf-
undurinn efast. Efast
um hvað er munað
og merkingu þess.
Magnús
Guðmundsson
magnus@frettabladid.is
↣
Óttinn við að gleyma
fortíðinni og að mað
ur sjálfur gleymist er
eitt af því sem liggur
að baki. að manns eigin
minningar hreinlega
þurrkist út.
2
6
-1
1
-2
0
1
6

0
4
:2
9
F
B
1
4
4
s
_
P
1
2
0
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
4
4
s
_
P
1
0
9
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
4
4
s
_
P
0
2
5
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
4
4
s
_
P
0
3
6
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
ti
o
n
P
la
te
r
e
m
a
k
e
:
1
B
7
1
-D
9
B
0
1
B
7
1
-D
8
7
4
1
B
7
1
-D
7
3
8
1
B
7
1
-D
5
F
C
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
6
A

F
B
1
4
4
s
_
2
5
_
1
1
_
2
0
1
C
M
Y
K