Morgunblaðið - 12.05.2016, Blaðsíða 12

12 DAGLEGT LÍF
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 12. MAÍ 2016
Eikjuvogur 29 - 104 Rvk. S:694-7911
Opið: Mán-fim: 12-18 - fös: 12-16
www.facebook.com/spennandi
Tosca Blu skór - ítölsk gæði
Valgerður Þ. Jónsdóttir
vjon@mbl.is
Meira en aldarfjórðungurer liðinn síðan ÓttarGuðmundsson, geð-læknir og rithöfundur,
fékk hugmyndina að nýútkominni
bók sinni, Frygð og fornar hetjur –
Kynlíf í Íslendingasögum. „Ég er eig-
inlega búinn að vera með hana í smíð-
um síðan 1990 þegar ég gaf út Ís-
lensku kynlífsbókina, en þar kom ég
inn á kynlífsvandamál í Íslendinga-
sögunum og notaði dæmi úr þeim. Ég
sló fram þeirri tilgátu að Hallgerður
langbrók væri fórnarlamb sifjaspells,
því Þjóstólfur, fóstri hennar, hefði
misnotað hana kynferðislega þegar
hún var unglingur.“
Þótt Íslendingasögurnar væru
ekki í aðalhlutverki í Íslensku kyn-
lífsbókinni, voru þar ýmsar tilvísanir
í kynlífssögu Íslendinga fyrr og síðar
í bland við almenna fræðslu um kynlíf
og líffærafræði. Svo vel þótti Óttari
takast til að bókin var tilnefnd til Ís-
lensku bókmenntaverðlaunanna.
„Upp frá þessu fór ég að lesa Ís-
lendingasögurnar kerfisbundið með
allt öðru hugarfari, fyrst með áherslu
á geðveiki og persónuleikaraskanir,
síðan kynlíf, samskipti kynjanna og
ekki síst stöðu kvenna. Þessar sögur
hafa fylgt mér frá því ég var barn. Ég
lærði utanað Kappa, Íslendingasögur
fyrir börn, eftir Marinó Stefánsson,
gamlan barnaskólakennara, sem
leiddi mig inn í þennan heim og ég
stend í ómældri þakkarskuld við.“
Lostinn frá djöflinum
Heimildir um rekkjusiði fólks til
forna reyndust af skornum skammti
eins og við var að búast. „Íslendinga-
sögurnar og Sturlungu rita siðprúðir
munkar á kristilegum tímum. Þeir
eru því býsna fáorðir um kynlíf, enda
lostinn talinn frá djöflinum kominn.
Ýmislegt er þó gefið í skyn og margt í
skrifum þeirra hefur dulda kynferð-
islega merkingu. Til dæmis segir frá
mönnum sem eru drepnir í rúminu
við hlið eiginkonu sinnar, lagt er til
þeirra með sverði og þeir táknrænt
kvengerðir með þeim hætti. Munk-
arnir leika sér með tákn og orð, djörf-
ustu og reyndar einu lýsingarnar á
samförum karls og konu eru í Grettis
sögu og Njálu þar sem talað er um
„að klappa á kvið konu“ – sem hlýtur
að tákna samfarir í trúboðastellingu“.
Óttar segir að í norrænni goða-
fræði kveði við allt annan tón, þar sé
enginn tepruskapur á ferð. „Goða-
fræðin fjallar heilmikið um kynlíf en
líka kynhegðun á borð við samkyn-
hneigð, sifjaspell, ödipusarduld og
hórdóm. Slíkt er harðbannað í Ís-
lendingasögunum og því velti ég fyrir
mér hvort goðafræðin speglaði frek-
ar tíðarandann því þar er allt vaðandi
í frillulífi og framhjáhaldi. Það er
ekki fyrr en í Sturlungu sem fram
kemur að menn eiga sér margar frill-
ur og velja þær af sömu natni og eig-
inkonu eða friðil handa dætrum sín-
um. Munkarnir hefðu þó ábyggilega
aldrei leyft sér að segja frá konu sem
sængaði hjá fjórum mönnum í skipt-
um fyrir skart eins og goðafræðin
greinir frá,“ segir Óttar með skír-
skotun í háttalag Freyju, gyðju ástar
og frjósemi, sem seldi sig fjórum
dvergum fyrir Brísingamenið.
Þrátt fyrir að hafa lesið Íslend-
ingasögurnar spjaldanna á milli kom
Óttari ýmislegt á óvart þegar hann
fór að rýna sérstaklega í samskipti
kynjanna í tengslum við bókarskrifin.
„Konur eru ótrúlega kúgaðar, rétt-
lausar og áhrifalausar um eigið líf.
Eiginkonur, mæður og dætur eru
skiptimynt í viðskiptum eiginmanna,
sona og feðra. Þorgils örrabeinsfóstri
í Flóamannasögu gefur vini sínum í
Noregi eiginkonu sína, Guðrúnu, að
skilnaði þegar hann snýr til Íslands
með þeim orðum að hann hafi alltaf
vitað að vinurinn væri skotinn í
henni. Á banalegunni ráðstafar Þór-
ólfur Kveldúlfsson konu sinni til vin-
ar og svo mætti lengi telja. Meira að
segja sextán ára strákar hafa ráð-
stöfunarrétt yfir mæðrum sínum ef
því er að skipta. Slíkur réttur er lög-
varinn í Grágás og einnig réttur feðra
til að drepa unga menn sem þeim
þóknast ekki að fari á fjörurnar við
dætur þeirra. Gísli Súrsson drepur
tvo pilta sem daðra við Þórdísi systur
hans og enginn kippir sér neitt upp
við það.“
Karlaveldið slær eign sinni á
frjósemi kvenna, eins og Óttar kemst
að orði – og talar alltaf í nútíð um
söguöldina, rétt eins og hún hafi verið
í gær. „Karlarnir hafa töglin og
hagldirnar í samskiptum kynjanna,
nánast guðlegt vald. Allt gengur út á
að efla sín völd. Snorri Sturluson lítur
til dæmis á dætur sínar eins og
lausafé og giftir þær í þeim tilgangi
helstu höfðingjum landsins. Engu að
síður stendur körlum stuggur af kon-
um, þær þykja viðsjárverðar og svik-
ular. Alls staðar er varað við konum,
til dæmis í Hávamálum. Niðurstaða
mín er sú að karlarnir lifi í stöðugum
ótta við að þær beri barn annars
manns undir belti.“
Brot gegn eiginmanni
Ein er sú kona sem af öðrum ber
og lætur ekki kúga sig. Hallgerður
langbrók heitir hún og var kveikjan
að Frygð og fornir kappar. „Uppá-
haldssögupersónan mín í Íslendinga-
sögunum,“ segir Óttar. „Afburða fög-
ur og klár. Þótt hún sé frá unglings-
aldri mikið fórnarlamb er hún
ótrúlega sterk kona sem hagar sér
eins og karlmaður og er fyrir vikið
hötuð af þjóðinni. Staða kvenna
ræðst af föður þeirra og hversu öfl-
uga karla þær hafa í kringum sig til
að verja heiður þeirra. Brot gegn
konu, nauðgun þar með talin, er brot
gegn eiginmanni hennar eða föður.
Að sama skapi er litið á brot gegn
ambátt sem brot gegn eiganda henn-
ar og engin viðurlög eru við að
nauðga förukonu. Það þykir allt í lagi
þegar Grettir nauðgar vinnukonu,
hún er réttlaus og enginn kemur
henni til varnar.“
Þar sem Óttar vinnur mikið með
fólki í kynleiðréttingarferli hjó hann
sérstaklega eftir því að samkvæmt
Grágás var harðbannað að viðlögðum
háum sektum og útlegð að villa á sér
heimildir og klæðast fötum hins
kynsins. „Greinilega vita höfundar
Grágásar af einhverjum sem ekki eru
sáttir við sitt kyn. Þá er í goðafræð-
inni löng frásögn af því þegar Þór,
klæddur eins og kona, fer á fund jöt-
unsins Þryms, og rennir sú frásögn
stoðum undir að goðafræðin spegli
frekar raunveruleikann en Íslend-
ingasögurnar. Í þeim kemur aftur á
móti fram að mönnum er endalaust
núið um nasir að vera samkyn-
hneigðir, eða argir, eins og það er
kallað og þykir grófasta móðgun.
Mikið af hörmungum Njálu má rekja
til þess að menn væna hver annan um
að vera argir. Skarphéðinn vænir
Flosa um ergi og Flosi vænir Njál og
fleiri dæmi mætti tína til. Meira að
segja kvennamaðurinn mikli Þor-
móður Kolbrúnarskáld er vændur
um ergi og lætur sig ekki muna um
að drepa þrjá eða fjóra menn sem að
því dylgja.“
Í bókinni Frygð og fornar hetjur
– Kynlíf í Íslendingasögum kemur
höfundurinn víða við. Sums staðar
getur hann í eyðurnar, beitir ímynd-
unarafli sínu og skáldaleyfi ef honum
býður svo við að horfa.
Þá veltir hann upp ýmsum
spurningum, sumum svarar Óttar
Guðmundsson, öðrum geðlæknirinn
Óttar Guðmundsson. Eftir lesturinn
blasir við að á söguöld þegar hetjur
riðu um héruð eins og Jónas kvað svo
fallega – var mannleg náttúra söm
við sig.
Að klappa
á kvið konu
Morgunblaðið/RAX
Söguhetjur Óttar Guðmundsson þekkir flestar söguhetjur Íslendingasagn-
anna. Þorfinnur karlsefni er þar ekki undanskilinn.
Eftir að hafa greint helstu hetjur Íslendingasagnanna
með geðsjúkdóma eða persónuleikaraskanir í bókinni
Hetjur og hugarvíl, gægist Óttar Guðmundsson geð-
læknir undir rekkjuvoðir í baðstofum og skálum sögu-
aldar í bókinni Frygð og fornar hetjur – Kynlíf í Ís-
lendingasögum. Hann bregður upp kynjagleraugum
og túlkar og les á milli línanna í frásögnum siðprúðu
munkanna forðum sem veigruðu sér við að skrifa um
veikleika og lystisemdir holdsins.
Óttar fjallar um kynferðislegan
undirtón í nokkrum Íslendinga-
sögum í kaflanum Kynlíf í ein-
stökum sögum: „Frægasta til-
hugalíf í Íslendingasögum er
samdráttur þeirra Bolla, Kjart-
ans og Guðrúnar Ósvífursdóttur
í Laxdæla sögu. Eftir lát eigin-
manns Guðrúnar númer tvö,
Þórðar Ingunnarsonar, bjó ekkj-
an unga áfram í Sælingsdal. Þar
var heitt vatn í jörðu og útilaug
sem fólk notaði til baða og sam-
vista. Unglingspiltar sunnan úr
Laxárdal fóru að venja komur
sínar í laugina, þeir frændur og
vinir Kjartan Ólafsson og Bolli
Þorleiksson. Guðrún sat með
þeim í lauginni og marg var
spjallað. […] Líklega hafa þau
verið nakin í lauginni og ekki er
að efa að drengjunum hefur risið
hold í heitu vatninu.
Ekkjan unga hefur setið ber-
brjósta andspænis þeim eins og
freistingin holdi klædd. Þeir
glápa úr sér augun henni til
skemmtunar og sjálfum sér til
óbóta. Piltarnir tveir jöfnuðu sig
aldrei eftir þessar baðferðir og
þá sjón sem við blasti. Báðir
urðu þeir ástfangnir af kátu ekkj-
unni í vatninu og hún stjórnaði
eftir þetta öllu þeirra lífi.“
Stuð í Sæl-
ingsdalslaug
LAXDÆLA SAGA
Myndskreytingar
í bókinni eru eftir
Jóhönnu V.
Þórhallsdóttur.