Morgunblaðið - 12.05.2016, Page 36

BAKSVIÐ
Guðmundur Magnússon
gudmundur@mbl.is
Þjóðminjasafni Íslands voru á dög-
unum færð til varðveislu tvö gömul
olíumálverk á striga. Þetta eru port-
rett af tveimur fyrirmennum af
hinni þekktu Finsenætt. Er annað
þeirra af ættföðurnum, Finni Jóns-
syni Skálholtsbiskupi (1704-1789),
en vafi leikur á því hver er á hinu.
Hefur verið giskað á að það sé einnig
af Finni og eins
hefur verið nefnt
að það geti verið
af syni hans og
arftaka á bisk-
upsstól, Hannesi
(1739-1796).
Kristján Eldjárn,
þjóðminjavörður
og fyrrverandi
forseti, sem rann-
sakaði málverkin
á sjöunda áratug síðustu aldar og
ritaði um þau í Árbók Fornleifa-
félagsins 1968 taldi „meira en vafa-
samt“ að síðar nefnda verkið væri af
Finni, en trúlega væri það af ein-
hverjum í fjölskyldu hans. Hannes
nefndi hann ekki í því sambandi
enda eru engar heimildir fyrir því að
gert hafi verið olíumálverk af hon-
um.
Málverkin eru í eigu Sjóðs Merete
og Helge Finsen arkitekts, en þau
eru bæði látin. Jon Finsen afhenti
Þjóðminjasafninu verkin í samræmi
við skilmála sjóðsins, þar sem segir
að þau skuli ganga til safnsins að
látnum síðasta karlkyns afkomanda
Finsens.
Biskupar létu mála sig
Aðeins örfá málverk eru til af ís-
lenskum mönnum frá fyrri öldum.
Eru þau flest í Þjóðminjasafninu.
Engar myndir eru til af nokkrum
þekktustu mönnum Íslandssögu síð-
ari alda, svo sem Skúla Magnússyni
fógeta (d. 1794), skáldinu og nátt-
úrufræðingnum Eggert Ólafssyni
(d. 1768) eða Ólafi Stefánssyni stift-
amtmanni (d. 1807), og voru þeir þó
allir uppi á tíma þegar algengt var
orðið að efnamenn og menn í háum
embættum létu gera af sér myndir.
Elsta málverk af nafngreindum
Íslendingi er af Guðbrandi Þorláks-
syni Hólabiskupi (d. 1627). Fleiri
myndir hafa varðveist af biskupum á
Hólum á 17. og 18. öld og telur
Kristján Eldjárn í fyrrnefndri grein
að það hafi verið föst regla að bisk-
upar létu mála af sér myndir þegar
þeir fóru til Kaupmannahafnar til
vígslu. Voru myndir af Hólabisk-
upum varðveittar í steinkirkjunni á
staðnum sem var öruggur samastað-
ur fyrir myndir og gripi. Samkvæmt
skrám Þjóðminjasafnsins eru til
myndir af 7 Hólabiskupum fyrri alda
auk Guðbrands: Þorláki Skúlasyni
(saumuð), Gísla Þorlákssyni (á minn-
ingartöflum), Steini Jónssyni, Hall-
dóri Brynjólfssyni, Gísla Magnús-
syni, Árna Þórarinssyni og Sigurði
Stefánssyni. Miklu færri myndir
hafa varðveist af Skálholtsbiskup-
um, þótt vel megi vera að þær hafi
upphaflega ekki verið færri. Í því
sambandi bendir Kristján á að heim-
ildir séu fyrir því að fleiri biskupa-
myndir hafi verið í Skálholtskirkju
en varðveist hafa. Ekki virðist hafa
verið venja að telja slíkar myndir
fram þegar eignaskrár voru gerðar
við biskupaskipti. „Grafskriftir, leg-
steinar og myndir hefur fremur ver-
ið talið einkaeign ættingja en eign
kirkjunnar, þótt geymt væri í henni
til minningar,“ skrifar Kristján.
Heimildir eru því gloppóttar.
Þrjár myndir af Finni
Varðveist hafa með vissu þrjár
gamlar myndir af Finni Jónssyni
biskupi. Eru þær allar taldar af ein-
um og sama uppruna. Kristján taldi
líklegt að elst væri lítið olíumálverk
sem Þjóðminjasafnið fékk árið 1928
frá Frederiksborgarsafni í Kaup-
mannahöfn. Telur hann að það hafi
verið málað árið 1754 þegar Finnur
var fimmtugur og staddur í Höfn til
að taka biskupsvígslu. Þetta ræður
hann m.a. af því að í 4. bindi kirkju-
sögu Finns, sem út kom 1778, er eir-
stunga af biskupi greinilega gerð
eftir málverkinu. Höfundur stung-
unnar er Johan Meno Haas.
Er líklegt að málverkið hafi verið
varðveitt á Hólum, enda eru heim-
ildir um slíkt verk þar frá árinu
1826. Síðar hefur málverkið komist í
eigu niðja biskups sem margir voru
búsettir í Danmörku. Einn þeirra,
Jón Finsen, seldi það Frederiks-
borgarsafni 1917 og þar fékk Matt-
hías Þórðarson þjóðminjavörður
það. Þriðja myndin af Finni Jons-
syni er sú sem nú hefur verið færð
Þjóðminjasafninu til varðveislu. Hún
er sporöskjulaga. Nokkuð góðar
heimildir eru um hana og hefur hún
verið máluð árið 1802 eftir frum-
myndinni og hugsanlega einnig með
hliðsjón af eirstungunni að beiðni
ættingja biskups. Málarinn er
óþekktur eins og höfundur frum-
myndarinnar. Þó hafa verið leidd að
því rök að sá hafi verið listmálarinn
Vigilius Erichsen (1722-1782). Þessi
þriðja mynd er fyrst nefnd í vísitas-
íugerð sumarið 1829 og þá komist
svo að orði: „Skilderie biskups doct-
or Finns á vaxdúk í gylltum oval-
ramma, hangir fyrir framan kór-
dyr.“ Myndin var í kirkjunni til 1867
þegar hún var afhent Hilmari Fin-
sen stiftamtmanni, sonarsonarsyni
biskups, Hann tók hana með sér
þegar hann fluttist til Danmerkur og
hafa afkomendur hans varðveitt
hana alla tíð síðan.
Hver er maðurinn?
Þegar Kristján Eldjárn birti grein
sína um málverkin 1968 taldi þáver-
andi eigandi þeirra, Helge Finsen
arkitekt í Danmörku, að ferkantaða
olíumálverkið sem Þjóðminjasafnið
fékk til varðveislu nú á dögunum um
leið og það sporöskjulagaða, væri
einnig af Finni Jónssyni. Ástæðan
var sú að aftan á blindrammannvar
límdur pappírsmiði og nafn Finns
skrifað á hann. Þegar málverkið var
afhent hingað kom í ljós að það var
núna skráð sem mynd af Hannesi
Finnssyni í skjölum Finsenættar-
innar. Hvorugt er þó líklegt og hlýt-
ur einhver misskilningur að búa
baki.
Kristján Eldjárn sagði í grein
sinni að þessi mynd væri allt öðru
vísi en þær myndir sem til væru af
Finni biskupi. „Andlitið horfir
reyndar líkt við, en er séð aðeins
meira frá hlið. Maðurinn er sýndur
með hárkollu og pípukraga, í hempu,
og sést niður að mitti. Hægri höndin
sést og heldur á stórri bók með lát-
únsslegnum hornum og skrautverki
á spjaldi, einhvers konar kransi.
Myndin virðist sýna yngri mann en
hinar myndirnar, fyllri nokkuð í and-
liti, nefið bognara en á hinum mynd-
unum, og yfirleitt er óhætt að segja
að manni mundi ekki í fljótu bragði
detta í hug, að hún væri af sama
manni. Þó er svipurinn ekki óáþekk-
ur, og hún gæti verið af sama
manni,“ skrifar Kristján. Hann bæt-
ir síðan við: „Örugglega mun hún
vera frá 18. öld. Trúlegt virðist, að
hún sé af einhverjum þeirra Finn-
unga. En hverjum þá, ef hún er ekki
af Finni biskupi? Þeirri spurningu
verður að líkindum ekki svarað
nema með tómum getgátum.“
Kristján var varkár og nefndi ekk-
ert nafn. Pípukraginn bendir til þess
að þarna sé kirkjunnar maður. Þrír
af fjórum sonum Finns Jónssonar
voru prestlærðir; auk Hannesar
biskups voru það séra Halldór og
séra Jón. Halldór var við nám í
Kaupmannahöfn um tíma, var efna-
maður og þótti „stundum nokkuð hé-
gómlegur í tali og háttum“ að því er
segir í Íslenskum æviskrám. Jón
þótti samkvæmt sömu heimild
„nokkuð gáfnatregur“ og var því
ekki sendur utan til náms, en lærði í
Skálholtsskóla og varð prestur. Ekki
er kunnugt um neinar heimildir sem
benda til þess að málverk hafi verið
gerð af þeim, en það er ekki útilokað
og bærust þá böndin frekar að séra
Halldóri.
Frekari rannsóknir mögulegar
Um Hannes Finnsson er það
skemmst að segja að engar heimildir
eru fyrir því að gerð hafi verið mynd
af honum í lifanda lífi. Eina myndin
sem til er af honum er rauðkrítar-
mynd gerð af séra Sæmundi Hólm
árið 1798, tveimur árum eftir að
hann lést. Ekkjan, Valgerður Jóns-
dóttir, taldi að sú mynd væri ekkert
lík honum.
Þegar Kristján Eldjárn rannsak-
aði málverkin fyrir um það bil hálfri
öld skoðaði hann einkum íslensk
skjöl. Ekki er hægt að útiloka að
frekari skjalakönnun hér heima eða í
Danmörku geti orðið til þess að
leysa gátuna um hver maðurinn með
bókina er. Samanburður við dönsk
portrett frá lokum 18. aldar og byrj-
un 19. aldar gæti líka hjálpað. Þá
hefur tækni fleygt fram og ef til vill
er hægt með rannsókn á málverkinu
að leiða eitthvað í ljós um uppruna
þess og höfund. Tíminn einn leiðir
það í ljós.
Einstök málverk frá Danmörku
 Afkomendur Finns Jónssonar Skálholtsbiskups í Danmörku hafa fært Þjóðminjasafninu til varð-
veislu tvö afar gömul olíumálverk  Öruggt þykir að annað þeirra sé af Finni en vafi leikur á hinu
Biskupinn Finnur Jónsson var biskup í Skálholti á 18. öld. Myndin er gerð
árið 1802 af óþekktum málara eftir frummynd sem gerð var 1754.
Hver er maðurinn? Ekki er ljóst hver er á myndinni. Næsta öruggt er þó
talið að þetta sé eitthvert fyrirmenni af hinni þekktu Finsenætt.
Kristján Eldjárn
36 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 12. MAÍ 2016
Finsenar eða Finnungar eru eitt
frægasta ættarveldi Íslandssög-
unnar. Í bókinni Íslensku ættar-
veldin (2012) er saga þeirra stutt-
lega rakin. Þeir eru afkomendur
Finns Jónssonar Skálholtsbiskups
á 18. öld og konu hans Guðríðar
Gísladóttur. Þau áttu sex börn,
tvær dætur og fjóra syni, sem öll
nutu mikillar velgengni. Önnur
dóttirin. Margrét, varð bisk-
upsfrú, hin, Ragnheiður, lög-
mannsfrú. Einn sonanna, Stein-
dór, varð sýslumaður, tveir,
Halldór og Jón, prestar og sá
fjórði, Hannes, varð biskup. Með
hjónaböndum tengdust þau
systkinin helstu valdamönnum og
auðmönnum landsins. Tveir synir
Hannesar biskups tóku upp ætt-
arnafnið Finsen og hafa afkom-
endur þeirra í Danmörku og á Ís-
landi notað það.
Þeir feðgar, Finnur og Hannes,
voru lærðustu Íslendingar sinnar
tíðar og liggja mikil og merk verk
eftir þá báða. Hannesi stóðu opn-
ar dyr til metorða við háskóla og
hirðir víða í Evrópu, en hann sneri
heim fyrir þrábeiðni föður síns.
Fyrri kona hans, Þórunn, var dótt-
ir æðsta embættismanns á Ís-
landi, Ólafs Stefánssonar stift-
amtmanns, ættföður Stephensen-
ættar eða Stefánunga. Mikil og
náin tengsl voru á milli þessara
tveggja ættarvelda. Síðari kona
Hannesar var Valgerður Jóns-
dóttir og er mikill ættbogi frá
þeim kominn í Danmörku.
Finsenar gegndu um langt
skeið valda- og virðingaremb-
ættum hér á landi og í Danmörku.
Þeir voru m.a. stiftamtmenn,
landshöfðingjar, ráðherrar, sýslu-
menn, dómarar og fógetar á 19.
öld. Einn þeirra, Niels R. Finsen,
sem varð stúdent frá Lærða skól-
anum í Reykjavík, fékk árið 1904
nóbelsverðlaunin í læknisfræði.
Annar, Vilhjálmur Finsen, stofnaði
Morgunblaðið 1914 og var ritstjóri
blaðsins til 1921.
Virðuleg ætt og valdamikil á 18. og 19. öld
ÆTTARVELDI FINSENA Á ÍSLANDI OG Í DANMÖRKU
Skálholt Þar voru Finnur Jónsson og Hannes sonur hans biskupar á 18. öld.