Morgunblaðið - 19.10.2017, Síða 74

LEIKUR OKTÓBERB74
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 19. OKTÓBER 2017
Vigdís Stefánsdóttir
vigdisst@landspitali.is
Bleiki liturinn er fallegur. Hann má
finna bæði í sólarupprás og sólarlagi
og þegar rignir erum við minnt á að
við búum á hnetti með fallegum regn-
boga sem skartar stundum bleikum lit
með öllum hinum.
Fólk hefur lengi notað litlar slaufur
til að sýna stuðning sinn við ákveðin
málefni. Á níunda og tíunda áratug
síðustu aldar fóru að sjást rauðar
slaufur til að vekja athygli á AIDS og í
kjölfarið fylgdu aðrir. Það var svo árið
1992 að Alexandra Penny, sem þá var
aðstoðarritstjóri tímaritsins SELF, og
Evelyn Lauder, einn framkvæmda-
stjóra Estée Lauder, tóku sig til og
hönnuðu bleikan borða en Evelyn
hafði sjálf fengið brjóstakrabbamein.
Fyrirtækið (Estée Lauder) framleiddi
hálfa aðra milljón borða sem fóru í
verslanir. Með hverjum borða fylgdi
kort sem kenndi sjálfsskoðun brjósta.
Í kjölfarið safnaði fyrirtækið rúmlega
200.000 undirskriftum um aukið fé til
brjóstakrabbameinsrannsókna. Síðan
hefur bleiki liturinn verið órjúfanlega
tengdur brjóstakrabbameini.
Arfgengt brjóstakrabbamein
Það fær ein af hverjum átta konum
brjóstakrabbamein sem þýðir að á Ís-
landi greinast rúmlega tvö hundruð
konur árlega. Meðalaldur við grein-
ingu brjóstakrabbameins er 62 ár. Á
fimm ára tímabili eru þetta rúmlega
1.000 konur og væntanlega þekkja all-
ir eina eða fleiri konur sem hafa fengið
brjóstakrabbamein.
Segja má að allt krabbamein sé til-
komið vegna galla í erfðaefninu en það
er samt ekki allt arfgengt. Það er dá-
lítið ruglandi en arfgengt krabbamein
eða öllu heldur arfgeng tilhneiging til
að fá krabbamein er vegna meinvald-
andi breytinga sem erfast milli kyn-
slóða. Flestar tegundir krabbameins
verða til vegna þess að einhvers staðar
í einni eða fleiri frumum bregst próf-
arkalesturinn og fruma með gölluðu
erfðaefni fær að skipta sér. Það er gott
að hafa í huga að krabbamein er
sjaldnast af arfgengum ástæðum eða í
5-10% tilvika.
Hvað er þetta BRCA?
Þá er kominn tími til að kynna
BRCA til sögunnar. BRCA stendur
fyrir BR = breast (brjóst) og CA =
cancer (krabbamein) eða brjósta-
krabbameinsgen. BRCA-genin eru
tvö, BRCA1 og BRCA2, en númerin
eru notuð til að aðskilja genin –
BRCA1 fannst á undan. Það eru allir
með BRCA-gen. Litlir og stórir,
ungir og gamlir, karlar og konur. All-
ir.
En … það eru ekki allir með mein-
valdandi breytingu (stökkbreytingu)
í BRCA-geni, þ.e. einhverja mein-
valdandi breytingu sem eykur lík-
urnar á því að greinast með krabba-
mein. Rúmlega 1.000 breytingar eru
þekktar í hvoru BRCA-geni. Sumar
þeirra eru meinvaldandi en aðrar
ekki og fer það eftir tegund breyt-
ingarinnar og staðsetningu í geninu.
Landnemabreytingin
999del5 í BRCA2-geni
Á Íslandi er þekkt ein „landnema-
breyting“ (e: founder mutation) í
hvoru BRCA-geni. Landnemabreyt-
ingar eru þær breytingar kallaðar
sem lengi hafa fyrirfundist hjá við-
komandi þjóð eða þjóðarbroti. Slíkar
breytingar eru þekktar í mörgum
genum víða um heim. Breytingin
sem er algengust á Íslandi er í
BRCA2-geni og heitir 999del5. Það
þýðir að fimm stafir hafa dottið út í
geninu þegar 999 stafir hafa verið
lesnir af því. Talið er að um 0,8% Ís-
lendinga beri þá breytingu, eða um
2.400 manns, óháð kyni og aldri. Það
er mikilvægt að átta sig á því að þessi
breyting kemur ekki óvænt fram hjá
einstaklingi í fjölskyldu heldur hefur
hún verið til staðar í margar kyn-
slóðir. Sé ein manneskja í fjölskyldu
með breytinguna eru aðrir það líka.
Gen eru eins og stafróf eða texti sem
segja til um starfsemi líkamans.
Textinn er einfaldur, aðeins fjórir
stafir (A, C, G, og T) sem raðast á
litningana í ákveðnum röðum. Genin
eru lesin þannig að þrír og þrír stafir
eru saman. Þegar fimm stafir detta út
þýðir það að öll röðin á eftir ruglast
og genið getur ekki sinnt sínu hlut-
verki. Hins vegar erum við öll með
tvö eintök af flestum genum, líka
BRCA-genunum, og þótt annað ein-
takið sé með breytinguna dugar hitt.
Það útskýrir af hverju bara sumir
þeirra sem eru með meinvaldandi
breytingu í BRCA-geni greinast með
krabbamein. Það getur svo gerst ein-
hvern tíma á lífsleiðinni að breyting
verður í óbreytta geninu og þá hefur
sú fruma eða frumur ekkert starf-
hæft eintak af geninu og líkur við-
komandi á að fá krabbamein aukast.
Mismunandi fjölskyldur
Eitt af því sem einkennir fjöl-
skyldur þar sem BRCA2-breytingin
finnst er hversu margbreytileg
krabbameinssagan er. Í sumum
þeirra er sterk saga um brjósta-
krabbamein en lítil í öðrum. Í nokkr-
um fjölskyldum er einnig blöðruháls-
krabbamein algengara en gengur og
gerist. Í sumum fjölskyldum þekkist
líka brjóstakrabbamein hjá körlum. Í
stöku fjölskyldum er annað krabba-
mein, s.s. í brisi, skjaldkirtli eða húð.
Meðalaldur við greiningu brjósta-
krabbameins hjá konum með
BRCA2-breytinguna er 49 ár.
Ástæður þess að krabbameinssagan í
fjölskyldunum er svo mismunandi
eru að líkindum tengdar öðrum
breytingum í erfðaefni, meðfæddum
og áunnum. Lífsstíll getur líka haft
áhrif en til að skilja þau áhrif þarf
mjög umfangsmiklar og langvinnar
rannsóknir.
Aðrar breytingar
Hér að ofan hefur mest verið
fjallað um 999del5 í BRCA2-geni.
Það er vegna þess að sú breyting er
langalgengust hér á landi. En hér
finnast líka aðrar breytingar, bæði í
BRCA-genum og öðrum, rétt eins og
annars staðar í heiminum. Að jafnaði
er ekki talin aukin hætta á því að
karlar með meinvaldandi breytingar
í BRCA1-geni fái blöðruháls-
krabbamein. Konur sem bera þessar
breytingar eru hins vegar með aukn-
ar líkur á því að fá brjósta- og/eða
eggjastokkakrabbamein. Líkurnar
fara eftir því hver breytingin er og
hvar hún er í geninu. Það sama gildir
um aðrar BRCA2-breytingar. Flest-
ar aðrar meinvaldandi breytingar
sem hafa fundist í BRCA-genunum
tveimur fyrirfinnast í einni eða
tveimur fjölskyldum en „landnema-
breytingin“ G5193A í BRCA1 hefur
fundist hjá fimm fjölskyldum.
Erfðaráðgjöf
vegna krabbameins
Erfða- og sameindalæknisfræði-
deild (ESD) á Landspítala sinnir al-
hliða erfðaheilbrigðisþjónustu. Innan
ESD er klínísk erfðafræði og erfða-
ráðgjöf. ESD sinnir erfðaráðgjöf
vegna krabbameins í samvinnu við
lyflækningasvið. Frá áramótum 2006-
2007 hafa nokkur þúsund manns
komið í erfðaráðgjöf vegna krabba-
meins, langflestir vegna fjöl-
skyldusögu um brjóstakrabbamein.
Þegar einhver kemur í erfðaráðgjöf
er fyrst gert mat á fjölskyldusögunni
til að ákveða hvað eigi að gera. Ef
meinvaldandi breyting í erfðaefni er
þekkt í fjölskyldunni er viðkomandi
ráðþega boðin erfðarannsókn strax.
Nokkur skilmerki – eitt eða
fleiri af eftirfarandi – fyrir
arfgengu krabbameini eru:
 Ráðþegi sjálf/ur eða ættingi með
krabbamein óvanalega ung/ur
 Náinn ættingi með meinvaldandi
breytingu í geni
 Ættingi með tvö eða fleiri brjósta-
krabbamein
 Tveir eða fleiri ættingjar með
brjóstakrabbamein, annar greind-
ur fyrir 50 ára aldur
 Ættingi með krabbamein í eggja-
stokkum
 Náinn ættingi með brjósta-
krabbamein yngri en 40 ára
 Karlmaður með brjóstakrabba-
mein
Ef líklegt þykir að hægt sé að finna
arfgenga ástæðu fyrir krabbamein-
inu er gerð erfðarannsókn. Hægt er
að kanna hvort viðkomandi ber ein-
hverja eina ákveðna breytingu í einu
geni eða leita í mörgum genum. Hvor
leiðin farin er fer eftir því hver fjöl-
skyldusagan er. Stundum er byrjað á
að kanna eina ákveðna og líklega
breytingu og ef hún finnst ekki er
leitað víðar.
Hvað gerist eftir greiningu
BRCA-breytingar?
Það hefur lítinn tilgang að greina
meinvaldandi breytingar í erfðaefni
hjá fólki án þess að hafa möguleika á
að bregðast við því. Konum sem bera
breytingu í BRCA-geni er boðið eft-
irlit sem felst í segulómskoðun árlega
og brjóstamyndatöku árlega frá 25-
29 ára aldri. Þetta eftirlit skarast svo
það er á sex mánaða fresti. Brjósta-
eftirlitið á Landspítala heldur utan
um þessar rannsóknir. Einnig er boð-
ið eftirlit með eggjastokkum. Það eft-
irlit fer fram á kvennadeild LSH eða
hjá kvensjúkdómalækni viðkomandi
konu. Mælt er með því að allir sem
bera 999del5-breytinguna í BRCA2-
geni séu í eftirliti hjá húðsjúkdóma-
lækni og sé briskrabbamein þekkt í
fjölskyldunni, þá líka hjá meltingar-
færalækni. Körlum sem bera þessa
breytingu er vísað í eftirlit til þvag-
færalæknis sem mælir hjá þeim PSA-
gildi a.m.k. árlega frá 40 ára aldri.
Netið og samfélagsmiðlar
Á netinu er að finna fjölmargar síð-
ur stuðnings- og áhugahópa þeirra
sem eru með BRCA-breytingu eða
tilheyra fjölskyldum. Þar má t.d.
nefna BRAKKA – samtök BRCA-
arfbera á Íslandi, sem eru á Fésbók.
Bleiki fíllinn í stofunni
Morgunblaðið/Golli
Vigdís Stefánsdóttir
Morgunblaðið/Ómar
Fjölskyldur Eitt af því sem einkennir fjölskyldur þar sem BRCA2-
breytingin finnst er hversu margbreytileg krabbameinssagan er.
 Brjóstakrabbamein er algengt
– ein af átta konum fær brjósta-
krabbamein á lífsleiðinni – en
arfgengt brjóstakrabbamein er
sjaldgæft. Um 5 -10% krabba-
meina eru af arfgengum ástæð-
um.
 BRCA þýðir BR = breast
(brjóst) og CA = cancer (krabba-
mein) eða brjóstakrabbameins-
gen. BRCA genin eru tvö, BRCA1
og BRCA2. Það eru allir með
BRCA gen, óháð aldri og kyni. En
það eru ekki allir með meinvald-
andi breytingu (stökkbreytingu)
í BRCA geni.