Morgunblaðið - 14.12.2017, Blaðsíða 110

110 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 14. DESEMBER 2017
Um virðingu og
„hnignandi málnotkun“
Umræða um það sem má nefna
„hnignun íslenskunnar“ og „hætt-
una sem steðjar að málinu frá
heimstungunni ensku“ er áhuga-
verð í sjálfu sér. Hvaða skoðun sem
fólk hefur á réttmæti ýmissa full-
yrðinga sem eru látnar fjúka í þeim
efnum segir orð-
ræðan sjálf tals-
vert um hvernig
Íslendingar
skynja sig sem
málnotendur og
sem þátttak-
endur í samfélagi
um tiltekið
tungumál – ís-
lensku.
Hvaða lærdóm má draga af
hnignunar- eða hættuorðræðunni?
Hvað segir það okkur þegar talað
er um að íslenskan sé „á leið í
hundana“, málinu „hraki“ og ensk-
an sé „alls ráðandi“? Hvað er átt við
þegar sagt er að íslenska málkerf-
inu fari hnignandi? Hvernig hnign-
ar orðaforðanum? Breytast orðin?
Fækkar orðum? Eða: Fækkar notk-
unarsviðum íslenskunnar? Hvað
merkir það þegar fólk segist verða
vart við „minnkandi virðingu fyrir
íslenskunni“? Er átt við að fólk geri
ekki sama greinarmun og áður á
mismunandi málsniðum í ólíkum
textategundum eða málaðstæðum?
Eða er virkilega átt við að fólk hafi
ekki tilfinningar til móðurmáls síns
– sem þó er einn þeirra þátta sem
skilgreina hvern og einn?
Orðræðan sýnir a.m.k. að fólk lít-
ur almennt svo á að í málnotkun sé
eitthvað það til sem telst æskilegt
eða gott eða betra en annað. Það
þarf ekki að koma á óvart: Mat eða
dómar um málhegðun eru ávallt
hluti af hverju málsamfélagi. Orð-
ræðan sýnir einnig að á Íslandi og
víðar sé íhaldssemi í málfarsefnum í
hugum margra fremur álitin dygð
en hitt, þ.e. að breyting sé ekki til
batnaðar alla jafna.
Orðræðan sýnir líka að sú skoðun
sé útbreidd að til sé eitthvað sem
kallast megi áhrif ensku sem heim-
stungu á önnur tungumál og að þau
séu ekki æskileg og alveg sérstak-
lega hættuleg „minni“ tungumálum.
En orðræðan ber ekki nærri allt-
af með sér að fólk greini endilega
hinar meintu málbreytingar eða hin
meintu erlendu áhrif neitt frekar. Í
því sambandi væri góð byrjun að
gera greinarmun á meintu breyttu
formi íslensks máls og hins vegar
mismunandi stöðu og notkunar-
sviðum íslensku og ensku í sam-
félaginu.
Nú er rétt að minna enn og aftur
á að íslenskt málsamfélag og mál-
viðhorf eru ekki eins frábrugðin
öðrum málsamfélögum eins og Ís-
lendingum hættir e.t.v. stundum til
að álíta. Í Englandi eru t.d. gam-
alkunnar nokkuð háværar raddir
um hnignun enskrar tungu (sem
stundum fylgja því miður harðorðar
ásakanir um leti og bágt gáfnafar
annars fólks enda er þess konar
orðræða stundum kölluð á ensku
the deficit discourse, þ.e. orðræðan
um skort, ágalla eða ófullkomleika).
Hér er átt við orðræðu sem byggð
er á reynslusögum ásamt alþýðu-
skýringum á ástandinu. Dæmi frá
Englandi sem ég hef heyrt: „fjög-
urra ára börn koma ótalandi í skól-
ann“ og ástæðan er sú að „foreldrar
nenna ekki að leika við þau“.
Stundum er það sem fólk skynjar
sem breytta málnotkun í viðkom-
andi tungumáli afgreitt sem „erlend
áhrif“ án þess að víst sé að neitt sé
til í því. Sem dæmi má taka að því
hefur verið haldið fram að svo-
nefndir þungir nafnliðir með röð
eignarfallseinkunna í íslensku
stjórnsýslumáli (dæmi: „aukning
vægis tollaívilnana landbúnaðar“)
séu til komnir fyrir áhrif frá ensku
en ekki er ljóst hvort það er mögu-
legt; og að útvíkkað dvalarhorf í ís-
lensku núna (dæmi: „ég er ekki að
skilja þetta“) stafi af enskum áhrif-
um. En málbreytingar og þáttur er-
lendra áhrifa í því sambandi er
margþættari en svo að rétt sé að
hrapa að einföldum útskýringum.
Haarmann (1990) hefur haldið
því fram að í málstýringu séu meg-
inviðfangsefnin ekki aðeins stöð-
ustýring og formstýring heldur sé
eðlismunur á slíkum aðgerðum og
viðleitninni til að hafa áhrif á við-
horf og virðingu fyrir tilteknum
málum eða mállýsku. Þess vegna sé
réttast að greina „virðingarstýr-
ingu“ (e. prestige planning) sem
sérstakt viðfangsefni við hlið stöð-
ustýringar. Með „virðingarstýr-
ingu“ á Haarmann við verkefni á
borð við það að ákveða að nýnorska
sé notuð í ákveðnu hlutfalli auk
bókmáls í kennslubókum og rík-
isfjölmiðlum og stjórnsýslu í Nor-
egi; eða að efla nýyrðasmíð í indó-
nesísku eða malajísku til að sýna
fram á að þessi tungumál geti mætt
nútímalegum viðfangsefnum; eða að
lýsa því yfir í stjórnarskrá Vanúatú
að bíslama sé þjóðtungan á Va-
núatú – svo að nokkur dæmi séu
nefnd. Haarmann flokkar þess hátt-
ar viðleitni sem sé sem „virðing-
arstýringu“. Hann á við að t.d. það
að almenningur sjái nýnorsku not-
aða í skjölum frá hinu opinbera
auki þá virðingu sem sú tegund rit-
aðrar norsku nýtur í huga málnot-
enda. Auðvitað er hætt við að að-
gerðir af því tagi, eins og önnur
opinber málstýring, séu til lítils
gagns ef aðrir samfélagslegir
straumar eru sterkari. Í raun og
veru hlýtur að mega fullyrða að
þeir sem standa að málstýringu
verði bæði að hafa vald af einhverju
tagi og líka að njóta virðingar sjálf-
ir og að það sem þeir beita sér fyrir
hverju sinni þurfi að miða að því að
auka í reynd virðingu málsins sem
um ræðir.
Ef við skoðum í þessu samhengi
sambúð íslensku og ensku á Íslandi
getum við hugsað okkur að það
teldist „virðingarstýring“ eða við-
leitni í þá áttina að samþykkja t.d.
þá málstefnu í íslenskum háskóla
að íslenska sé tungumál skólans en
ensku megi nota við alveg sér-
stakar aðstæður. Þarna væri um að
ræða aðgerð, ákvörðun sem ætti að
skipa því hvernig innbyrðis afstaða
málanna tveggja skyldi vera og að
það yki virðinguna fyrir íslensku að
vera þar sett skör ofar en heim-
stungan enska.
Við þetta er tvennt að athuga.
Annars vegar það að ekki er aug-
ljóst að greina skuli „virðingarstýr-
ingu“ sem sérstakt fyrirbæri; dæm-
in sem tekin voru hér á undan um
Noreg, Indónesíu, Malasíu, Va-
núatú og Ísland eiga t.d. alveg eins
heima undir viðleitni til stöðustýr-
ingar þannig að hugtakið „virðing-
arstýring“ er ekki endilega gagn-
legra en hugtakið „stöðustýring“.
Hitt sem vert er að gera at-
hugasemd við er að spyrja má hvort
virðing sé yfirhöfuð eitthvað sem
hægt er að stýra eða hafa bein áhrif
á.
En einhvern veginn verður til í
samfélaginu virðing fyrir ákveðnu
máli og ákveðinni málnotkun og já-
kvæð eða neikvæð viðhorf til ákveð-
ins máls eða mállýsku – og við-
horfin skila sér gjarna frá einni
kynslóð til annarrar. Austurrískir
fræðimenn gerðu áhugaverða rann-
sókn á því 2015 hvernig austurrísk
börn undir 10 ára aldri tileinka sér
ríkjandi málviðhorf. (Ég hlýddi á
fyrirlestur þeirra á ráðstefnunni
Sociolinguistics Symposium í
Murcia í júní 2016 og er eftirfarandi
frásögn byggð á honum.) Flestir
Austurríkismenn telja sig hafa góða
eða allgóða færni í bæði eigin mál-
lýsku og staðalþýsku (Hoch-
deutsch). Reyndar er einnig gert
ráð fyrir að milli mállýsku og stað-
almáls sé einhvers konar blanda
sem sé oft notuð í daglegum sam-
skiptum (Umgangssprache). Rann-
sóknir á málviðhorfum benda til
þess að mállýskur séu almennt
metnar „eðlilegri, afslappaðri og
viðkunnanlegri“ en staðalmálið sem
ríkjandi er í skólum, opinberum
skjölum og við formlegar aðstæður
af ýmsu tagi. Staðalmálið virðist
hins vegar njóta nokkurrar virð-
ingar umfram mállýskur. Af rann-
sókninni á viðhorfum barna mátti
ráða að 7-9 ára börn tileinkuðu sér,
þegar á svo ungum aldri, þau við-
horf að staðalmálið væri „æðra“
mállýskunni og „réttara“ mál. Þeg-
ar skólaganga hefst læra börnin
sem sé ekki aðeins staðalmálið með
beinum hætti í lestri og ritun heldur
lærist þeim líka það viðhorf að stað-
almálið sé „æðri“ tegund þýsku en
þeirra eigin mállýska. Rannsóknin
sem hér er vísað til fór m.a. þannig
fram að börnin voru látin velja milli
tveggja „lækna“ í grímuprófi til að
lækna veika dúkku – og börnin
treystu sem sé oftast betur þeim
„lækni“ sem talaði staðalþýsku en
þeim „lækni“ sem talaði austurríska
mállýsku frá því svæði þar sem
börnin áttu heima, þ.e. eigin móð-
urmál(lýsku) barnanna.
Virðing og viðhorf geta haft áhrif
á umgengni okkar við þau tvö
tungumál sem mest eru notuð á Ís-
landi núna. Sem dæmi má nefna að
enda þótt íslenskt viðmót á Office-
pakka Microsoft sé tiltækt og
ókeypis fyrir nokkrar nýlegar út-
gáfur frá þessum tölvurisa þá er
engan veginn alsiða á Íslandi að
nota íslensku útgáfuna og temja sér
að nota íslenska orðaforðann: skrá
og breyta; margir hafa tekið ensku
orðin file og edit í sátt í þessu sam-
hengi. Viðtöl Amöndu Hilmarsson-
Dunn við fólk um hvers vegna það
notaði enska viðmótið bentu til þess
að það væri útbreitt viðhorf að ís-
lensku orðin væru léleg og jafnvel
hlægileg (Hilmarsson-Dunn og Ari
Páll Kristinsson 2009). Sam-
komulagi við Microsoft um þýðingu
á hugbúnaði um og upp úr aldamót-
unum síðustu var ætlað að styrkja
stöðu íslensku og auka notkun
hennar í tölvuviðmóti. Meðan mál-
notendur höfðu neikvætt viðhorf til
þýðingarinnar og sýndu þessu
framtaki samkvæmt því ekki heldur
„virðingu“ þá var minna gagn af
átakinu en efni stóðu til.
Íslenska, virðing og viðhorf
Í bókinni Málheimum fjallar Ari Páll Kristinsson um málstefnu og málnotkun. Hann leggur meðal annars áherslu á að skýra
muninn á stöðu tungumála og formi þeirra, ræðir um stöðu tungumála í mismunandi ríkjum, minnihlutamál og innflytjendamál,
og víkur að stöðu íslensku og fleiri tungumála gagnvart heimstungunni ensku svo nokkuð sé nefnt.
Morgunblaðið/Hanna
Málstefna Í Málheimum víkur Ari Páll Kristinsson meðal annars að stöðu
íslensku og fleiri tungumála gagnvart heimstungunni ensku.
Eyjasandi 2, 850 Hella - Víkurhvarfi 6, 203 Kópavogi, sími 488 9000 - samverk.is
MÁLAÐ GLER
Málað gler er falleg klæðning á veggi, innréttingar, skápa
og margt fleira innandyra.
ÞEKKING - GÆÐI - ÞJÓNUSTA
SÉRSMÍÐUM ÚR GLERI