Tímarit Máls og menningar - 01.06.2015, Síða 127

TMM 2015 · 1 127
Salvör Nordal
Þvælum málin 1
Í litlu kveri On Bullshit eftir Harry
Frankfurt greinir hann bull eða þvælu
og veltir því fyrir sér hvers vegna svo
mikið er þvælt í samfélagi nútímans.2
Hvað erum við að segja þegar við þvæl-
um? Erum við vísvitandi að blekkja eða
segja ósatt – eða er eitthvað annað á
ferðinni? Frankfurt ber saman lygar og
þvælu og kemst að þeirri niðurstöðu að
það sé mikilvægur munur á þessu
tvennu. Sá sem lýgur eða segir viljandi
ósatt ber ákveðna virðingu fyrir stað-
reyndum eða sannleika sem hann kýs að
fara á skjön við. Sá hinn sami verður að
telja sig vita hvað er satt þegar hann
ákveður að ljúga. Aftur á móti lætur sá
sem þvælir sig litlu skipta hvort stað-
hæfingarnar eru sannar eða ósannar.
Hann segir bara það sem hentar hverju
sinni og tengslin við staðreyndir eða við
það hvernig veruleikinn er í raun og
veru glatast. Af þessum ástæðum er
þvælan meiri óvinur sannleikans en
lygin.3
Þessi greining Frankfurts hefur leitað
á hugann síðustu misserin þegar þjóð-
félagsumræðan virðist óvenjulega þvæl-
in. Vera kann að það sé að bera í bakka-
fullan lækinn að ræða íslenska umræðu;
þó bendir margt til að við gerum okkur
mætavel grein fyrir vanköntum hennar.4
Þegar umræðuna ber á góma er gjarnan
bent á það hversu óvægin og persónuleg
hún verður þar sem skoðunum fólks er
svarað með persónulegum aðdróttunum
– og alls kyns þvælu – fremur en að
rökin fyrir skoðununum séu yfirveguð.
Liður í þessari persónulegu og óvægnu
umræðu er að skipta þátttakendum
umræðunnar í lið þar sem andstæðir
pólar takast á, með þessum hætti verða
átakalínurnar mjög skýrar. Það er þó
ekki aðeins að umræðan verði persónu-
leg. Í þessum pistli langar mig að ræða
vandamál sem tengjast þvælu eins og
Frankfurt skilgreinir hana í samhengi
við aðgreiningu Hönnuh Arendt á valdi
og afli. Helsti vandinn við þvælu er að
hún býður ekki upp á eiginlega sam-
ræðu heldur færir okkur fjær gagn-
kvæmum skilningi. Hún skilar því
minna en engum ávinningi nema fyrir
þá sem nærast á gagnkvæmu skilnings-
leysi í samfélaginu.
I.
Þvælan sem Frankfurt fjallar um hverf-
ist um það hvernig við notum tungu-
málið og tengsl þess við veruleikann.
Frankfurt ræðir nokkrar ástæður fyrir
því að svo mikið er þvælt í samtíma
okkar. Í fyrsta lagi er fólk í auknum
mæli krafið um að tjá sig um málefni án
þess að hafa þekkingu til að bera. Í öðru
lagi er algeng sú skoðun að við sem
borgarar í lýðræðislegu samfélagi eigum
að taka þátt í umræðu um samfélagið,
oft án þess að hafa þó til þess næga
þekkingu. Í þriðja lagi er það útbreidd
hugmyndafræði í samtímanum að við
höfum ekki aðgang að veruleikanum
eins og hann er og því sé ekkert hægt að
vita um heiminn í raun og veru. Að
mati Frankfurt getur þessi sýn á veru-
leikann komið í veg fyrir að fólk geti
gert greinarmun á þvælu og því sem á að
vera lýsing á veruleikanum. Fyrstu tvær
ástæðurnar tengjast vanþekkingu fólks
á því sem það er hvatt til að hafa skoðun
Á d r e p u r