Tímarit Máls og menningar - 01.11.2015, Blaðsíða 77

Tu n g a n s va r t a
TMM 2015 · 4 77
fagurfræðifræðilegur þáttur, en að samtímalist þurfi að takast á við ýmis
menningarform sem byggja á formúlum, endurtekningum og fastmótuðum
hefðum. Hann gerir glæpasögunni sérlega hátt undir höfði í því sambandi
og segir hana heimspekilegustu og frumspekilegustu gerð hinna fastmótuðu
flétta („plotta“) sem sækja megi fyrirmyndir til.5
Miðaldasagan og glæpasagan gefa Eco færi á að fást við ýmis samtímaefni
fræðaheims síns í Nafni rósarinnar. Þar sem ég sat í nútímaklaustri mínu og
las skáldsögu hans dáðist ég að því hvernig hann útfærir þarna nútímalegar
hugmyndir um táknin sem geiga í vísun sinni en grípa í næsta tákn og geta
myndað heilt völundarhús ef ekkert stöðvar skriðið. Hið mikla bókasafn
klaustursins er hannað í senn sem heimskort og völundarhús og þótt hug­
myndir um slík mannvirki megi rekja til fornaldar, eiga þær sér fulltrúa
í sögunni, hinn aldna munk Jorge af Burgos, sem tengir þær beint inn í
skáldskaparheim 20. aldar. Hann er nefnilega í senn tvífari og andhverfa
argentínska rithöfundarins og landsbókavarðarins Jorge Luis Borges – báðir
sjónblindir en skarpskyggnir og uppteknir af bókasafninu sem völundarhúsi
og heimsmynd í senn. Öndvert við skáldið Borges, sem bregður í sögum
sínum á leik með heimildasöfn og heimskort, kostar munkurinn Jorge kapps
um að hindra aðgang að ýmissi þekkingu sem bókasafnið geymir, einkum
og sér í lagi að síðara bindinu af skáldskaparfræði Aristótelesar, sem taldist
glatað en er þarna til í einu eintaki: bókin um hláturinn, íróníuna, kóm­
edíuna; bókin um virðingarleysið gagnvart öllum heilögum sannleika og
kennisetningum.
Þarna lendir saga Ecos í óbeinum samræðum við kunna bók rússneska
fræðimannsins Mikhails Bahktins um skáldverk Rabelais og um karne­
valið og hláturmenningu miðalda. Bók Bahktins kom út á frummálinu
1965 og var mjög til umræðu meðal fræðimanna á Vesturlöndum um það
leyti er Eco ritar skáldsögu sína.6 Kenningar Bahktins um margröddun og
samræðutengsl eru jafnframt í bakgrunni „textatengsla“, eins helsta hugtaks
póststrúktúralismans frá og með síðari hluta sjöunda áratugarsins.7 Í þá ver­
sjón skáldsögunnar sem ég las fyrst hef ég einmitt párað „intertextuality“
á spássíu við enska gerð textans um samtal bókanna sem vitnað er til við
upphaf þessarar greinar. Í fyrrnefndu kveri sínu um skáldsöguna leggur
Eco sjálfur áherslu á þessa hlið verksins, jafnvel svo að ætla mætti að verkið
væri nær samfellt safn tilvitnana úr ýmsum áttum. Sé þessum skilningi fylgt
fast eftir mætti vafalaust telja textatengslin í Nafni rósarinnar til vitnis um
sjálfsöguleg einkenni verksins; þetta sé það sem á sumum málum er nefnt
„metafiksjón“, saga sem fjallar um sagnagerð og þar með líka um eigin til­
urð og samsetningu, og þá erum við komin í nánd við það sem sumir hafa
talið listræna blindgötu póstmódernismans: sjálfhverfu og takmarkalitla
afstæðishyggju, þar sem erfitt er að ná gagnrýnum tökum á nokkurri túlkun.
Þetta er vitaskuld ekki skilningur Ecos sjálfs, þótt hann segist hafa klætt
sumar nútímatilvitnanir sínar (t.d. í Wittgenstein) í orðræðubúning miðalda