Tímarit Máls og menningar - 01.11.2015, Page 88

Á s t r á ð u r E y s t e i n s s o n
88 TMM 2015 · 4
betur út í umheiminn, meðal annars þau rit sem bregða á leik með trúar­
brögðin (rit sem fara jafnvel með dár og spé um þá þætti þeirra sem aðrir telja
heilaga) og ekki síst skáldskaparfræðirit sem greina satíruna, kómedíuna og
hlutverk hlátursins. Því eins og Vilhjálmur segir: „Bækur eru ekki gerðar til
þess að trúa þeim, heldur til þess að rannsaka“ (296). En þarna lýstur honum
saman við helsta talsmann öndverðra viðhorfa, varðmann hinnar „hreinu“
trúar, Jorge af Burgos, sem hikar ekki við að drepa samferðamenn sína til að
fyrirbyggja að ákveðin rit fari í umferð. Einnig þarna hittir bók Ecos beint í
hjartastað samtímans. Nokkrum árum eftir útkomu Nafns rósarinnar hlaut
skáldsaga Salmans Rushdies, Söngvar Satans (1988), fordæmingu Khomeinis
erkiklerks Írans fyrir að draga dár að Kóraninum og höfundurinn var lýstur
réttdræpur. Rushdie fór í felur, en ráðist var á þýðendur bókarinnar og einn
þeirra myrtur. Bókin og allt fárið sem skapaðist í kringum hana kallast
kröftuglega á við skáldsögu Ecos. Jorge var mættur til starfa á nýjum stað. Og
svo við færum okkur enn nær líðandi stund, þá er ekki langt síðan gríðarlegt
uppnám varð vegna spaugmyndbirtinga Jyllands­Posten af Múhameð spá­
manni og flestum mun í fersku minni þegar ráðist var, í byrjun þessa árs,
inn á ritstjórnarskrifstofur franska skopmyndablaðsins Charlie Hebdo.
Árásarmennirnir myrtu 12 einstaklinga og særðu nokkra að auki.
Slík grimmdarviðbrögð í nafni trúarbragða er víða að finna í sögu kristn­
innar og í bók Ecos – einkum kappræðum þeirra Vilhjálms og Jorge – má
finna ýmis þau rök sem mest ber á þegar árekstur verður á milli þess sem
bókstafstrúarfólk telur til helgidóms og þess sem telst guðlast, svívirðing,
satíra, gagnrýni í formi skopfærslu, almennt spaug eða tjáningarfrelsi, allt
eftir því hvert sjónarhornið er. Ýmsar spurningar vakna um staði og stundir
satíru og spaugs, um tengsl trúarbragða og valds, og um það hvernig hátta
megi samskiptum veraldlegra og trúarlegra samfélagshópa – en það er ekki
einfalt verkefni í fjölmenningarsamfélögum okkar tíma.
Ekki finnast einhlít svör við slíkum spurningum í bók Ecos, þótt for­
vitnilegt sé að rekja þræði milli tímasviða í henni; milli miðaldaheims
kaþólskunnar, þar sem trúarbrögðin eru enn meginstraumur í samfélaginu,
og ritunartímans í veraldlegu samfélagi, þar sem ekki varð séð fyrir að
önnur trúarbrögð ættu eftir að verða jafn þungvæg í „heimsmálunum“ og
raunin varð (jafnvel þótt trúarbyltingin í Íran hafi átt sér stað skömmu áður
en bók Ecos kom út og Khomeini erkiklerkur farinn að láta að sér kveða).
Hin veraldlega snerting
Nafn rósarinnar gerist á trúarvettvangi en hún er veraldleg bók, verk sem
gerir ráð fyrir frelsi lesandans, forvitni hans og virkri þátttöku í tilurð og
galdri þess merkingarheims sem rís af sögunni og þar með einnig af rústum
alls sem brennur og hrynur í henni. Regla klaustursins, tími þess og heims­