Tímarit Máls og menningar - 01.11.2015, Side 112

S t e fá n Va l d e m a r S n æ va r r
112 TMM 2015 · 4
hópur manna sem verður að halda aðskildum frá venjulegu fólki, annars sé
voðinn vís. Á nítjándu öld er svo tekið að líta á geggjun sem sjúkdóm og
geggjaðir settir á sérstaka spítala, geðveikrahæli. En það var ekki endilega
framför, nú var farið að meðhöndla þá eins og hluti sem þyrftu viðgerðar við.
Nú var verið að dauðhreinsa samfélagið af geggjun. Enginn hlustaði lengur á
rödd geggjunarinnar, hún var bara sjúkdómseinkenni. Þar með missum við
möguleikann á því að sjá heiminn með augum geggjunar, meðtaka hennar
brengluðu visku/andvisku eins og menn gerðu á endurreisnaröld .22
Foucault efaðist ekki bara um einingu merkingar og þekkingar heldur
einnig um einingu sjálfsins. Hugmyndin um hið samstæða, sérstæða og
sjálfráða sjálf sé ættað úr stórsögunni um framfarir. Samkvæmt henni var
maðurinn og þar með sjálf hans í fjötrum en baráttan fyrir frelsi rauf fjötr­
ana. En þetta sé blekking, sjálfið sé margþætt og ósamstætt, sköpunarverk
orðræðu og valds.23 Enginn skýr munur sé á yfirborði sjálfsins annars vegar
og meintu eðli þess hins vegar. Einnig megi ætla að mörg sjálf búi í hverjum
manni, „her af mér“.24 Þess utan séu einstök sjálf ekki sérstæð heldur fall af
ópersónulegum öflum (les: orðræðu, valdi og samfélagi).
Það þarf engan Foucault til að skilja að kyn­samsemd (e. sexual identity)
manna er hluti af sjálfi þeirra. Að líta á sig sem sam­ eða gagnkynhneigðan
er mikilvægur þáttur í sjálfsmynd fólks og þar með sjálfi þess. Þess eru dæmi
að menn finni til annarra kynhneigða en þeir vilja kannast við, telja þær ekki
hluta af sjálfi sínu. Þetta sýnir að sjálf og kynhneigð eru nátengd. Foucault og
fylgismenn hans telja að kynferðisleg hlutverk séu fall af þrenningunni van­
helgu, máli, valdi og samfélagi. Lengi vel hafi samkynhneigðar athafnir verið
refsiverðar en samt hafi sjálfs­samsemd hins samkynhneigða ekki verið til.25
Orðræða, vald og samfélag hafi búið homma til rétt eins og þrenningin sú
hafi skapað sjálfs­semd gagnkynhneigðar. Kynferðisleg hlutverk og sjálfs­
semdir eru því mannasetningar, ekki afurð náttúrunnar. Með pælingum af
þessu tagi átti Foucault mikinn þátt í að skapa svonefnd „hinsegin fræði“.26
Ekki er hægt að ræða póststrúktúralismann án þess að nefna Jacques
Derrida (1930–2004). Hann beindi spjótum sínum að „lógosentrisma“ eða
„frumspeki nærverunnar“.27 Heimspekingar á borð við René Descartes
héldu að hugsun manna væri eins nálægt þeim og nokkuð gæti verið. Þessi
nálægð gerði hugsunina óumdeilanlega, traustan grundvöll þekkingarinnar,
miðju hennar. Hugsun er andlegs eðlis, „lógos“ er grískt orð sem táknar bæði
hugsun og orð. Sé hugsunin miðlæg í þekkingu þá er hún lógó­sentrísk að
mati lógosentrista. Þeir halda líka að mælandi hljóti að vita með vissu hvað
orðin sem hann notar merki. Hann er eins nálægt þeim og frekast er unnt.
En Derrida segir að merking orða ráðist af tengslum þeirra við merkingar­
netið, ekki tengslum við sálarlíf mælanda. Sálin sé svo aftur háð málinu, því
ráðist merking hugsana okkar ekki af eigin upplifunum heldur tengslum við
títtnefnt net. Netið hafi engin gefin mörk, það sem hefur engin ákveðin mörk