Tímarit Máls og menningar - 01.11.2015, Page 113

P ó s t u r i n n M e g a s
TMM 2015 · 4 113
hefur enga gefna miðju. Því hafi merking og hugsun (lógos) enga ákveðna
miðju, lógosentristar séu á röngu róli.
Ekki er hægt að skilja uppgjör Derrridas við lógosentrisma nema kynnast
hugtaki hans um afbyggingu (fr. deconstruction).28 Afbygging virðist felast
í því að sýna fram á að tiltekið fyrirbæri sem sýnist heildstætt sé í reynd í
molum (hún felst hugsanlega líka í því að rífa niður það sem er heildstætt
með óréttlætanlegum hætti). Til dæmis virðist heimsmynd lógósentrismans
heildstæð en nánar athugun sýnir að hún er í molum. Hið sama gildir um
sjálfið, það er í reynd brotakennt. Tjasla verði brotunum saman á ný en án
þess að byggja nýja heild. Brotin verða að sjást.
Aðalmálið er að afbyggja stigveldi, bæði hugtaka og heims. Í hinu vest­
ræna stigveldi hafi körlum verið skipað ofar konum, litlausu fólk ofar brúnu,
alvöru ofar kímni, sál ofar líkama, rökvísi ofar „retorík“ o.s.frv. Konur og
brúnt fólk hafa verið öðruð og jöðruð. Að vera aðraður er að vera andspæni
einhvers og um leið skuggi þess. Karlar geti ekki litið á sig sem æðri konum
nema að miða sig við þær, líta á þær sem andhverfu sína. Um leið sé þeim
ýtt út á jaðarinn, karlar séu í miðdeplinum, konur skuggar þeirra. Þetta er
kjarninn í því sem Derrida kallar „fall­lógo­sentrisma“, lók­miðjuhyggju,
þeirri stefnu sem skipar karlinum og kynfærum hans í öndvegi. 29 En nánari
aðgæsla sýni að það sem ofar er í stigveldinu væri ekki til án hins, karlar
ekki án kvenna, sál ekki án líkama, alvara ekki án kímni. Þessi hugtök
séu samslungin með margslungnum hætti. Kímni liti alvöruna, alvaran
kímnina, líkaminn móti sálina og sálin líkamann, hið kvenlega móti hið
karlmannlega og öfugt o.s.frv. Auk þess séu óglögg skil milli þessara meintu
andstæðna, skilin milli hins karlmannlega og kvenlega eru engan veginn
skýr.30 Afbyggingin á að leiða þetta í ljós og jafnvel breyta samfélaginu í
samræmi við það, berjast gegn stigveldum. En engin formúla er til fyrir
hinu góða samfélagi, afbyggingin býður ekki upp á pólitískar patentlausnir.
Samt má ljóst vera að það er viss vinstrihneigð í hinni pólitísku afbyggingu
Derridas. Sú hneigð virðist hafa aukist með árunum, upp úr 1990 snýr hann
sér að Karli Marx, afbyggir speki hans en leggur um leið áherslu á mikilvægi
hennar.31 Þrátt fyrir það boðaði Derrida ekki trú á marxískar stórsögur,
eins og póstmódernista sæmir var hann efins um ágæti hátimbraðra hug­
myndakerfa.
Hugmyndin um afbyggingu er óskiljanleg nema við kynnumst málspeki
Derridas. Þungamiðja hennar er afbygging á merkingu (félagslegt stigveldi
er líka af merkingartoga spunnið í huga Derridas). Derrida bætir því við að
net orðanna sé með þeim hætti að það gæti fullt eins verið óendanlega stórt
og hljóti að breytast á hverju andartaki. Orð eru stöðugt notuð á nýjan og
nýjan hátt. En þar eð merking allra orða hefur áhrif á merkingu allra ann­
arra orða þá breytist merking stöðugt (það þýðir líka að spor (fr. traces) eru
frá merkingu allra orða í merkingu sérhvers orðs). Engin leið er að höndla