Tímarit Máls og menningar - 01.11.2015, Blaðsíða 132

132 TMM 2015 · 4
Soffía Auður Birgisdóttir
Kynferðis­
legt ofbeldi:
krabbamein á
þjóðarlíkama
Steinar Bragi: Kata. Mál og menning,
2014
Þegar þessi orð eru skrifuð geisar í
íslenskum blöðum og á bloggsíðum
umræða um nýjar bækur íslenskra karla
sem segja frá ofbeldi, andlegu og líkam­
legu. Tekist er á um hugtökin sannleika
og lygi, staðreyndir og skáldskap, og
ýmis vanhugsuð og ófögur orð hafa fall­
ið í hita leiksins. Ljóst er að um leið og
umræðan snýr að kynferðislegu ofbeldi
er kveikiþráðurinn stuttur og svo virðist
sem ‚játningabækur‘ karla mæti nú álíka
viðhorfi og slíkar bækur kvenna gerðu
fyrir tveimur til þremur áratugum. Í
sjónvarpsþætti er rætt við lögmann sem
segir „allt of [mikla] umræðu um kyn­
ferðisbrot á Íslandi“ og telur jafnframt
að „réttarkerfið á Íslandi í kynferðis­
brotamálum […] virki mjög vel. Sérstak­
lega fyrir brotaþola“.1 Slík staðhæfing er
hlægileg, þótt málefnið sé grafalvarlegt,
því allar tölur og rannsóknir benda til
hins gagnstæða. Steinar Bragi hefur
margítrekað að kveikja skáldsögunnar
Kötu sé ekki síst fólgin í þessari stað­
reynd; hversu algengt kynferðisofbeldi
sé á Íslandi, ekki síður en erlendis;
hversu ófært dómskerfið sé um að taka á
málefninu og hversu fátíðir og vægir
dómar séu í málaflokknum. Hann nefn­
ir til sögunnar bók Þórdísar Elvu Þor­
valdsdóttur, Á mannamáli: ofbeldi á
Íslandi, brotin, dómarnir, aðgerðirnar
og umræðan (2009), sem hafi haft gríð­
arleg áhrif á sig og segist hafa skrifað
Kötu af „réttlætiskennd“, að hún sé
drifkraftur skrifanna.2 Það er þó ljóst að
málefnið hefur brunnið á Steinari Braga
lengur því skáldsaga hans Konur (2008)
getur einnig talist innlegg í þessa
umræðu. Báðar þessar skáldsögur lýsa,
hvor á sinn hátt, sálfræðilegu og siðferð­
islegu hruni, um leið og þær taka með
ögrandi og óvægnum hætti á stöðu
kvenna í nútímasamfélagi.
Í athyglisverðri grein sem Steinar
Bragi birti á vefritinu Nei, 14. nóvember
2008, gerir hann tilraun til að greina
vandann sem hann telur hrjá íslenskt
samfélag á árdögum fjármálahrunsins
og setur fram ögrandi hugmyndir og
hvetur til byltingar. Rætur vandans sér
hann í þeirri valdníðslu sem sprettur af
því sem hann kennir við ‚karlmennsku‘
sem farið hefur úr böndunum:
Vandinn er okkar allra, en uppruni
hans virðist að einhverju leyti bundinn
við karlmennskuna, þ.e. þá eiginleika
harðsækni, þors og viljastyrks sem eru
kenndir við karlmennsku (af hættulegri
íslenskri þjóðernisást er talað um
víkinga) og nánar tiltekið ofvöxt sem
hleypur í óhamda karlmennskuna og
gerir hana að dragbít á alla framþróun,
eða eyðileggingarafli. Það er ekkert
hættulegra á jörðinni en hvítur miðaldra
karlmaður. Það þarf að hemja þá.3
Þessa óhömdu karlmennsku tengir
Steinar Bragi við alfa­apa af ætt bavíana,
sem eru „með agressífustu dýrum jarð­
D ó m a r u m b æ k u r