Tímarit Máls og menningar - 01.02.2006, Blaðsíða 57

Áhrifamikill útúrsnúningur
þarfnast því tengsla við umhverfið til að öðlast merkingu. Tengslin
byggjast á reynslu okkar í lífinu, stétt, kyni, kynþætti eða kynhneigð en
líka öðrum hlutum eins og aldri, búsetu, starfi, menntun, vinnuum-
hverfi, trú, áhugamálum, smekk og mörgu öðru sem við kunnum jafn-
vel ekki að nefna á nafn.
Kaldhæðni er flókin og tvíræð og þess vegna umdeilt fyrirbæri. Hún
vekur ólíkar tilfinningar hjá fólki, allt frá reiði til gleði og hláturs, enda
getur hún gert gys að, ráðist á, útilokað, orðið til skammar og lítillækkað
hina líklegustu og ólíklegustu hluti og fólk. Ég hef samt mestan áhuga á
þeim eiginleika kaldhæðninnar að geta snúið út úr og grafið undan og
þar með ógnað ríkjandi samfélagsskipan, og þar verður skilgreining
Hutcheon áhugaverð, sérstaklega ef hún er lesin samhliða gjörnings-
kenningu Judith Butler sem sér líka í henni möguleika á útúrsnúningi
(subversion). Kaldhæðnin hefur þann eiginleika að geta brotið niður
ríkjandi orðræðu innanfrá, komið henni úr jafnvægi og ögrað yfirráð-
um hennar með því að eigna sér vald hennar.2 Ég ætla að skýra þetta
aðeins nánar með vísun í kenningu Butler.
Butler sér kyn, kyngervi, kynferðislegar sjálfsmyndir (sexuality) og
þrár sem hluta af ríkjandi samfélagsmynd, en í orðræðunni líta þau út
sem náttúrulegar og eðlilegar staðreyndir. Fyrirbærin eru sköpuð inn-
an orðræðunnar vegna þess að í henni er það skilgreint hvað er kven-
legt og hvað er karlmannlegt, hvað er eðlilegt og hvað er óeðlilegt. Við
sköpum svo okkar eigin kyngervi og kynferðislegu sjálfsmynd með því
að hegða okkur sí og æ eftir settum reglum, en með því staðfestum við
ríkjandi gildi. Butler leggur til að við finnum leiðir til þess að afhjúpa
þá síendurteknu endurframleiðslu orðræðunnar og uppræta þannig
ríkjandi norm. Við verðum að nota veikleika endurtekningarinnar og
snúa út úr henni, því endurtekning nær aldrei að verða fullkomin eftir-
herma af norminu. Með því er hægt að draga í efa að kyn, kyngervi,
kynferðislegrar sjálfsmyndir og þrár séu eðlileg og opna þau fyrir
breytingum.
Eina dæmið um slíkan útúrsnúning sem Butler skýrir til hlítar er
fyrirbærið dragdrottning. Þar tekur karlmaður á sig (kyn)gervi sem við
tengjum við konur en kvenleiki hans sýnir að kvenleikinn tilheyrir ekki
endilega bara konum. Slík framkoma snýr því út úr ríkjandi hugmynd-
um um kvenleika og dregur eðli hans í efa. Svipaðan útúrsnúning er
hægt að sjá í lífstíl butch/femme lesbía (karlmannlegar lesbíur sem vilja
mjög kvenlegar og penar kærustur) eða í einstaka atburði eða andartaki
daglegs lífs. Það eina sem slíkur atburður þarf að uppfylla er að snúa út
úr ríkjandi normum og gera þau sýnileg. Ég tel að kaldhæðni hafi svip-
TMM 2006 • 1
55