Tímarit Máls og menningar - 01.02.2006, Blaðsíða 73

Skáldsagan og samtíminn
Sögur um sögur um sögur
í þeirri umræðu sem vitnað var til í upphafi þessarar greinar skrifaði
Stefán Máni um yfirvofandi dauða skáldsögunnar, en við litlar undir-
tektir. í útvarpsviðtali við Gauta Kristmannsson áréttaði hann þessa
skoðun sína, nánar tiltekið nefndi hann að skáldsagan hefði ekki lengur
sama sess í menningunni og hún hafði snemma á tuttugustu öld; hún
væri ekki leiðandi í umræðunni. Þetta má auðvitað taka undir, þótt ég
efist raunar um að það sé skáldsagan sem sé vandamálið fremur en sú
umræða sem hún er fjarstödd úr.
Það sem stendur eftir að loknu jólabókaflóði er að skáldsagan lifir
góðu lífi og kannski væri frekar ástæða til þess að kvarta yfir því að hún
kæfi allt annað en að hún sé sjálf á heljarþröm. Ef horft er á íslenska
bókaútgáfu frá sjónarhóli ljóðskálda, höfunda barnabóka eða fræðirita-
höfunda er það að minnsta kosti nærtækara.
Ég ætla að lokum að fjalla lítillega um nokkrar skáldsögur sem mér
finnst vitna um að skáldsagan sem form sé ennþá lifandi viðfangsefni
íslenskra höfunda. Þessar sögur eiga allar sameiginlegt að sameina
umfjöllun um heimspekileg eða tilvistarleg efni fremur en samfélags-
leg og skapandi úrvinnslu úr formum skáldsögunnar. Með þetta í huga
má sjá ákveðin samkenni með skáldsögum þeirra Guðrúnar Evu Mín-
ervudóttur, Sjóns, Jóns Kalmans Stefánssonar og Hermanns Stefáns-
sonar.
Á nýju ári kom loks í íslenskri þýðingu úrval úr verkum rússneska
hugsuðarins Mikhails Bakhtin og var ekki seinna vænna. Kenningar
Bakhtins um fjölröddun, íróníu og sérkenni skáldsögunnar sem bók-
menntagreinar hafa sennilega haft meiri áhrif en flest annað á íslenska
skáldsagnagerð og ekki síst hugmyndir sem lagðar eru til grundvallar
umræðu og mati á henni undanfarna tvo áratugi.
Skáldsögurnar sem hér eru til umræðu eiga sameiginlegt að setja
bókmenntaleikann með einhverjum hætti í forgrunn, þær eru úrvinnsla
úr margvíslegum röddum og orðræðum sem sóttar eru víða að, í goð-
sögur, klassískar bókmenntir jafnt og nútímabókmenntir, heimspeki og
jaðartexta hvers konar.
Bók Jóns Kalmans Stefánssonar, Sumarljós og svo kemur nóttin,
bregður á leik með væntingar okkar til bókmenntagreina áður en hún
hefst. Undirtitillinn á titilsíðunni er Sögur og útúrdúrar. Sagan neitar því
þannig í einhverjum skilningi að vera skáldsaga, reynir að smjúga
undan skilgreiningum. Eftir fylgja margar sögur sem þó fjalla allar um
lífið í litlu þorpi á Vesturlandi. Það sem sameinar sögurnar auk sögu-
TMM 2006 • 1
71