Heimsmynd - 01.03.1988, Blaðsíða 26

orkuárás á Bandaríkin á trúverðugan
hátt, og til þess þurfa þeir fleiri en ekki
færri kjarnorkuvopn, svo lengi sem
hætta er á að Bandaríkjamenn komi upp
geimvarnakerfi. Sovétmenn munu því
leggja alla áherslu á að hindra framgang
bandarísku geimvamaáætlunarinnar. Um
leið hafa þeir ekki efni á að fallast á
fækkun kjarnorkuvopna nema þetta tak-
ist.
Enn fremur óttast Sovétmenn að
geimvarnaáætlunin muni að minnsta
kosti skila Vesturveldunum umtalsverð-
um tækniframförum við gerð venjulegra
vopna og kjamorkuvopna. Forsvarsmenn
bandarísku geimvarnaáætlunarinnar
hafa margoft bent á þennan bónus, áætl-
uninni til framdráttar. Sovétmenn em jafn
illa í stakk búnir, tæknilega og efnahags-
lega, til að mæta slíku og geimvarna-
áætluninni sjálfri.
Það virðist því tiltölulega auðvelt að
spá fyrir um þróun mála á þessu ári.
Mun athyglisverðara, en um leið miklu
erfiðara, er að líta lengra fram í tímann.
Hvað snertir ágreininginn um geimvarnir
skiptir mestu máli í næstu framtíð hver
verður framvinda stjórnmála og efna-
hagsmála í Bandaríkjunum. Ljóst virðist
að vegna gífurlegs fjárlagahalla Banda-
ríkjanna verður erfiðara um vik með
fjárveitingar til geimvarnaáætlunarinnar
á næstu árum en forsvarsmenn hennar
kjósa. Að auki á geimvarnaáætlunin
undir högg að sækja vegna vantrúar
margra á að hún skili þeim árangri sem
að er stefnt.
Enginn þorir að spá um það
núna hver verður forseti
Bandaríkjanna eftir forseta-
kosningarnar í haust. Margir
virðast þó hallast að því að taki banda-
rískt efnahagslíf ekki dýfu, sigri
repúblikani. Enn sem komið er, að
minnsta kosti, hafa varnar- og utanríkis-
mál ekki skipt mjög miklu máli í kosn-
ingabaráttunni. Frambjóðendur re-
públikana styðja framhald geimvarna-
áætlunarinnar, en frambjóðendur demó-
krata ætla að takmarka verulega
rannsóknir og tilraunir á geimvörnum.
En ekki er víst að það, að hægja á
geimvarnaáætluninni, eyði ótta Sovét-
manna við hana. Enn er ekki ljóst ná-
kvæmlega, hvers konar málamiðlun yrði
unnt að ná við Sovétmenn um geimvarn-
ir. Jafnvel þótt pólitísk og efnahagsleg
skilyrði verði geimvarnaáætluninni ekki
hagstæð næstu árin, er eins líklegt að
hvort tveggja breytist, þótt síðar verði.
Hafi Sovétmenn eitthvað mátt læra um
Bandaríkin síðustu áratugi, þá er það sá
lærdómur að bandarískt almenningsálit,
stjórnmál og utanríkisstefna eru mjög
óstöðug fyrirbæri.
Mestu skiptir hvaða tryggingu Sovét-
menn vilja fá varðandi framtíðina. Þeir
hafa til skamms tíma krafist þess að
Bandaríkjamenn samþykki að koma
ekki upp geimvörnum nema með sam-
komulagi við Sovétríkin. Það gæti reynst
erfitt fyrir bandarískan forseta, hver svo
sem hann væri, að fallast á slíkt, og veita
Sovétmönnum þannig neitunarvald yfir
framþróun bandarískrar tækni. Reagan-
stjórnin bendir einmitt á þetta, og að rétt
sé og skylt að kanna til hlítar hvort varn-
ir gegn kjarnorkuvopnum séu möguleg-
ar. Þessar röksemdir reyndust Reagan
forseta vel heima fyrir eftir Reykjavíkur-
fundinn, og geta reynst forsetaframbjóð-
anda demókrata skeinuhættar. Við bæt-
ist að það getur orðið örðugt að sýna
fram á hvernig eigi að tryggja fullnægj-
andi eftirlit með samningi sem takmarki
tilraunir og rannsóknir á geimvörnum.
Þannig virðist að minnsta kosti ljóst að
samkomulag um geimvarnir, og þar með
stórfellda fækkun langdrægra kjarnorku-
vopna, mun dragast fram á árið 1989 eða
lengur, við bestu kringumstæður.
Þá víkur sögunni að framvindu mála í
Sovétríkjunum.
Sagt er að áður en Gorbatsjov
kom til fundarins með Reagan
í Washington hafi Banda-
ríkjaforseti birgt sig upp af
bröndurum til að skemmta félaga Gor-
batsjov, meðal annars svonefndum
Rússabröndurum. Einn þeirra gekk út á
það, að Gorbatsjov ákveður eftir vinnu-
dag í Kreml að aka sjálfur heim, en láta
bflstjóra sinn sitja í aftursætinu. Sem þeir
aka eftir breiðstræti í Moskvuborg taka
tveir óbreyttir félagar eftir bfl aðalritar-
ans. „Sástu þetta?“ spyr annar. „Gorbat-
sjov ók bflnum sjálfur!“„Skítt með það,“
svarar hinn, „en hvaða náungi sat í aft-
ursætinu?“ Að sögn ónefndra banda-
rískra embættismanna á Gorbatsjov að
hafa fundist þetta ákaflega fyndið.
Ólíklegt er að máli skipti varðandi
grundvallaratriði eins og geimvarnir í
stefnu Sovétmanna hvort Gorbatsjov
eða einhver annar, og þá væntanlega
mun íhaldssamari stjórnarherra, heldur
um taumana í Kreml. Þó er hugsanlegt
að Gorbatsjov sé líklegri en aðrir til að
sýna þann sveigjanleika og taka þá
áhættu sem kann að þurfa til að mála-
miðlun náist. En hver er framtíð Gorbat-
sjovs?
Mesta hættan er sú, ef saman fer að
hann ergi valdahópa með umbótastefnu
sinni, og mistakist jafnframt að bæta lífs-
kjör almennings. Einnig kann Gorbat-
sjov að verða fangi atburða, neyðast til
harkalegra viðbragða, til dæmis vegna
óstöðugleika eða uppreisnar í Austur-
Evrópuríki, sem myndi hafa mjög slæm
pólitísk áhrif á Vesturlöndum, ekki síst í
Bandaríkjunum, og grafa undan afvopn-
unarviðræðunum.
Loks bendir allt til þess að takist ekki
samkomulag um langdræg kjarnorku-
vopn og geimvopn, sé ekki að vænta
samninga á öðrum sviðum, svo sem um
frekari fækkun kjarnorkuvopna í Evr-
ópu, hvað þá um samdrátt í venjulegum
herafla í álfunni.
Það ríkir því enn veruleg óvissa um
þróun afvopnunarmála, þótt viss jákvæð
teikn séu á lofti þar, og í samskiptum
austurs og vesturs, svo ekki sé minnst á
óleyst vandræði í heimsmálunum að
öðru leyti: fátækt, misrétti, kúgun, og
átök og óstöðugleika í ýmsum heims-
hlutum af þessum sökum.
Enn er ekki unnt að spá því að
heimurinn taki grundvallar-
breytingum, hvorki á þessu ári
né næstu árum. Það er hugs-
anlegt að kjarnorkuvopnum fækki eitt-
hvað, jafnvel þótt ekki takist að semja
um geimvarnir og stórfellda fækkun
kjarnorkuvopna. Þetta kann að gerast
með því að langdræg kjarnorkuvopn
verði enn fullkomnari og í auknum mæli
hreyfanleg á landi og í kafbátum. Slíkt
eykur tæknilegt öryggi vopnanna og get-
ur dregið úr þörf risaveldanna fyrir að
eiga jafnmörg vopn og núna. Þá er tölu-
verður áhugi á því núna, að minnsta
kosti í Bandaríkjunum, að leggja minni
áherslu á kjarnorkuvígbúnað og verja
fénu sem þannig sparast til að smíða
fleiri og fullkomnari venjuleg vopn, sem
verða sífellt dýrari. Jafnframt er hugsan-
legt að vígbúnaðarkapphlaupið taki stefnu
á nýjar víddir - út í geiminn.
Oft vill gleymast að alveg eins og frið-
ur verður ekki tryggður með vopnum, er
ekki unnt að koma í veg fyrir ófrið á
tæknilegan hátt með samningum um
fækkun vopna, jafnvel ekki þótt minni
hugmyndafræðilegur ágreiningur valda-
mestu ríkja fylgi í kjölfarið. Fyrri heims-
styrjöldin braust út þrátt fyrir að valda-
menn Evrópuríkja þess tíma ættu flest
sameiginlegt í menningarlegu og hug-
myndafræðilegu tilliti. Það að aðilar
væru álíka sterkir hernaðarlega kom
hvorki í veg fyrir fyrri né síðari heims-
styrjöldina.
Styrjaldir eru fyrst og síðast pólitísk
fyrirbæri. Eitt sinn var gefin út bók á
ensku, sem á íslensku gæti heitið Blekk-
ingin mikla. Þar var því haldið fram að
vegna sífellt mikilvirkari hernaðartækni
væru styrjaldir orðnar úreltar. Þessi bók
kom út árið 1912, fyrir tveimur heims-
styrjöldum, tugum smærri styrjalda, þús-
undum kjarnorkuvopna og fimmtán leið-
togafundum. □
26 HEIMSMYND