Ársrit um starfsendurhæfingu - 2013, Blaðsíða 47

47www.virk.is
STARFSENDURHÆFING Í ALÞJÓÐLEGU SAMHENGI
eins fljótt og unnt er, ásamt því að stuðla
að meiri sveigjanleika á vinnustaðnum og
hvatningu til að ráða inn nýja starfsmenn
með skerta vinnugetu.
4.2 Krafa um aukna þátttöku
Örorkulífeyriskerfi hjá vestrænum vel-
ferðarsamfélögum hafa oft haft það
einangraða hlutverk að greiða bætur án
þess að veita stuðning eða gera kröfur
um virkni og þátttöku í samræmi við getu
viðkomandi einstaklinga. Slík kerfi geta
dregið úr þátttökuvilja og möguleikum
einstaklinga með skerta starfsgetu á
vinnumarkaði. Flest lönd innan OECD
hafa því á undanförnum 10-20 árum
unnið markvisst að því að breyta bæði
viðhorfum og kerfisuppbyggingu til að
auka þátttöku einstaklinga. Meginþættir
í þessu breytingarferli eru eftirfarandi
(OECD, 2010):
Geta í stað vangetu
Lögð er áhersla á að leggja mat á getu
einstaklinga til starfa fremur en vangetu.
Það er jákvæðari nálgun á þjónustu við
einstaklinga og getur til lengdar aukið
möguleika fólks með skerta starfsgetu til
þátttöku á vinnumarkaði. Þessi nálgun
krefst hins vegar þess að einstaklingurinn
eigi kost á starfsendurhæfingu tiltölulega
snemma í ferlinu og helst áður en hann
hefur misst vinnusamband vegna
heilsubrests. Nánar er fjallað um mat á
starfsgetu einstaklinga í kaflanum „Að
meta getu til starfa en ekki vangetu“ hér
á eftir.
Virkni og þátttaka
Örorkulífeyriskerfi margra landa hafa verið
byggð þannig upp að ekki hefur verið gerð
sérstök krafa um virkni og atvinnuleit líkt
og er í öðrum bótakerfum, svo sem vegna
atvinnuleysis eða félagslegrar aðstoðar.
Vangaveltur hafa komið fram um að
örorkulífeyrir sé stundum úrskurðaður til
of langs tíma og hvort endurskoðun ætti
að fara fram oftar. Stundum hafa menn
ályktað sem svo að þeir einstaklingar sem
eru á örorkulífeyri séu það illa haldnir
að ekki sé raunhæft að gera slíka kröfu.
Það er hins vegar ljóst að talsverður
hluti örorkulífeyrisþega hefur einhverja
vinnugetu eða gæti tekið meiri þátt í
atvinnulífinu, að fenginni nægilegri aðstoð
og hvatningu í þeim efnum (Guðrún
Hannesdóttir, 2010). OECD hefur því bent
á mikilvægi þess að gera sömu kröfur til
virkni og þátttöku vegna örorkulífeyris og
gerðar eru í öðrum bótaflokkum — þó að
því tilskildu að kröfurnar séu raunhæfar.
Aukin áhersla á starfsendurhæfingu
Ef auka á þátttöku einstaklinga með
skerta starfsgetu á vinnumarkaði þarf að
tryggja öllum, sem þess þurfa, aðgengi
að þjónustu á sviði starfsendurhæfingar.
Þessi þjónusta þarf að vera í samræmi
við metnar þarfir einstaklingsins og
byggjast m.a. á persónulegri ráðgjöf
og markvissum áætlunum. Einnig
hefur verið bent á að koma þurfi á
betri tengingu milli bótagreiðslna og
starfsendurhæfingarþjónustu til að tryggja
að unnið sé með þá þætti sem skipta máli
þegar starfsgeta einstaklings er metin í
lok ferlisins. Einnig er mikilvægt að auka
verulega rannsóknir á árangri mismunandi
þjónustuleiða í starfsendurhæfingu og
þróa betri og markvissari mælikvarða
á árangur og gæði. Mörg lönd innan
OECD (t.d. Noregur, Austurríki, Holland
og Sviss) hafa farið þá leið að taka
aldrei endanlega afstöðu til vinnugetu
einstaklinga fyrr en starfsendurhæfing
og önnur endurhæfing sé fullreynd og
ljóst að frekari þjónusta á þessu sviði
muni ekki skila árangri. Það ferli getur
tekið frá nokkrum vikum upp í nokkur
ár og mikilvægt er að framfærslukerfi og
þjónustuframboð styðji við það.
Tímabundnar greiðslur
Bent hefur verið á mikilvægi þess að
örorkulífeyrir sé ekki ótímabundinn
heldur aðeins greiddur í tiltekinn tíma að
uppfylltum ákveðnum skilyrðum og staðan
síðan metin reglulega. Þetta er sérstaklega
mikilvægt þegar um ungt fólk er að ræða,
þar sem oft er hægt að bæta aðstæður
og möguleika þess á vinnumarkaði með
tímanum og koma þannig í veg fyrir að
það lendi í einangrun og fátæktargildru
fjarri vinnumarkaðnum. Þetta á hins
vegar ekki við þegar um er að ræða mjög
alvarlega sjúkdóma eða slys þar sem ljóst
er að viðkomandi einstaklingur á ekki
afturkvæmt á vinnumarkað á ný.
Til staðar sé hvatning hjá bæði
greiðendum örorkulífeyris og
veitendum þjónustu
Mál einstaklinga sem sækja um
örorkulífeyri eru oft mjög flókin og það
getur tekið langan tíma, með tilheyrandi
kostnaði og flækjustigi, að greiða úr
málum og efla vinnugetu viðkomandi
einstaklings. Auðveldasta leiðin er því
oft að úrskurða viðkomandi á örorku.
Slíkur úrskurður getur þó haft í för
með sér kostnað sem er margfaldur á
við þann kostnað sem hlýst af aukinni
þjónustu. Auk þess getur aukin virkni
og þátttaka einstaklinga á vinnumarkaði
aukið lífsgæði þeirra, dregið úr kostnaði
í heilbrigðiskerfinu og eflt hagvöxt í
samfélaginu. Því er mikilvægt að til staðar
séu hvatning og skýrar reglur um að
fara aðrar leiðir en þær „auðveldustu“
innan velferðarkerfisins þegar kemur að
ákvörðunum og þjónustu við einstaklinga
með skerta starfsgetu.
Sérstakar ráðstafanir sem hvetja
til meiri þátttöku
Í nokkrum löndum hafa verið gerðar
sérstakar ráðstafanir sem miða að því að
hvetja einstaklinga með skerta starfsgetu
til meiri þátttöku á vinnumarkaði. Um
er að ræða fjárhagslega hvatningu til
einstaklinga og fyrirtækja. Í Bretlandi
hafa einstaklingar getað fengið sérstakan
skattaafslátt vegna þessa og einnig hafa
þeir haft möguleika á að fá sérstakar
greiðslur frá hinu opinbera („return to
work credit“) ef þeir eru í lágt launuðum
störfum, til að tryggja að þátttaka á vinnu-
markaði borgi sig fyrir þá. Hollendingar
hafa farið þá leið að greiða einstaklingum
með skerta starfsgetu hærri bætur en
ella ef þeir taka þátt á vinnumarkaði
í samræmi við starfsgetu sína. Sum
lönd hafa einnig dregið verulega úr
tekjutengingu bóta (a.m.k. á ákveðnu bili)
til að hvetja til aukinnar atvinnuþátttöku.
Finnland, Noregur, Danmörk og Svíþjóð
hafa breytt kerfinu á þann hátt að vilji
einstaklingar á örorkulífeyri prófa sig
áfram á vinnumarkaði þá sé þeim tryggð
endurkoma inn í bótakerfið án þess að
þurfa að fara aftur í gegnum matsferli og
endurákvörðun á bótarétti og án þess að
tekjur valdi skerðingum ef viðkomandi
þarf að fara inn í bótakerfið aftur. Þetta
veldur því að einstaklingar þora frekar að