Ársrit um starfsendurhæfingu - 2017, Blaðsíða 7

VIRK
VIGDÍS JÓNSDÓTTIR framkvæmdastjóri VIRK Árið 2015 voru um 18 þúsund manns
á örorku- eða endurhæfingarlífeyri hjá
Tryggingastofnun ríkisins (TR). Á síðustu 20
árum hefur örorkulífeyrisþegum hér á landi
fjölgað um 11 þúsund. Á árinu 1986 voru
örorkulífeyrisþegar um 2,3% af mannfjölda
18-66 ára, árið 1995 voru þeir 4,3% og
2015 8,5% af mannfjölda sama aldursbils.
Svipuð þróun hefur átt sér stað í öðrum
löndum innan OECD en þó bendir ýmislegt
til að ýmsar þjóðir hafi með kerfisbreytingum
náð talsverðum árangri í að snúa þessari
þróun við eða hægja verulega á aukningunni
á undanförnum árum. Nánar er fjallað um
þróun örorku í alþjóðlegu samhengi í grein
Guðrúnar Ragnheiðar Jónsdóttur hér í
ársritinu.
Í skýrslu um lífskjör og hagi öryrkja eftir
Guðrúnu Hannesdóttur frá árinu 2010
kemur fram að öryrkjar hér á landi búa
almennt við mun lakari lífskjör en gengur
og gerist meðal þjóðarinnar og að fátækt er
frekar hlutskipti öryrkja en annarra hópa.
Mjög fáir fara af örorkulífeyri aftur í vinnu.
Þannig má segja að einstaklingar sem fara
á örorkulífeyri festist auðveldlega í gildru
fátæktar og verri lífsgæða til framtíðar. Það
er því ákaflega mikilvægt að vinna markvisst
gegn því að æ fleiri fari á örorku hér á landi.
VIRK hefur starfað í tæplega níu ár og
tekið á móti rúmlega 11 þúsund manns í
þjónustu. VIRK hefur náð góðum árangri
í sínu starfi. Þetta sýna ýmsar mælingar
sem byggja m.a. á viðtölum við einstaklinga
í þjónustu VIRK, þjónustukönnun og á
greiningu gagna úr gagnagrunni VIRK.
Auk þessa hefur árangurinn verið metinn
sérstaklega af utanaðkomandi aðilum með
skoðun á ópersónugreinanlegum gögnum
úr gagnagrunni VIRK. Þessar upplýsingar er
að finna hér í ársritinu. Þessi árangur hefur
hins vegar ekki skilað sér að öllu leyti út í
framfærslukerfin. Vissulega er erfitt að sýna
fram á slíkan árangur á hlutlægan máta þar
sem ekki er vitað hver þróunin hefði orðið
ef VIRK nyti ekki við. Þá er rétt að hafa í
huga að á sama tíma og VIRK byggðist
upp gekk samfélagið í gegnum eina mestu
efnahagslægð síðari tíma. Slík áföll geta haft
áhrif á samfélagið til margra ára eða áratuga.
Þau geta t.d. breytt hugarfari og menningu
þeirra kynslóða sem eru að hefja sinn feril á
vinnumarkaði.
Staðreyndin er samt sú að einstaklingum
á örorku hefur ekki fækkað. Nýgengið
hefur þvert á móti aukist á undanförnum
tveimur árum sem er mikið áhyggjuefni.
Á sama tíma verjum við talsverðum fjár-
munum í starfsendurhæfingu sem skilar
árangri en virðist ekki skila sér að fullu út
í framfærslukerfin með lægra nýgengi á
örorku. Sjálfsagt er að endurskoða sífellt og
bæta alla þá ferla og þjónustu sem hefur
verið byggð upp hjá VIRK. Sú endurskoðun
á sér stað í dag m.a. með straumlínulögun
vinnuferla og aukinni atvinnutengingu í
starfsendurhæfingu. En eins og OECD
bendir á og reynsla annarra þjóða sýnir þá
dugir starfsendurhæfing ein og sér ekki til
þess að snúa þeirri þróun við að fleiri og fleiri
fara á örorku.
Samhliða aukinni starfsendurhæfingu
þarf að endurskoða uppbyggingu á
framfærslukerfum, allri þjónustu og sam-
spili mismunandi þjónustuaðila undir
merkjum sameiginlegrar stefnumótunar og
framtíðarsýnar. Aðeins þær þjóðir sem hafa
nálgast verkefnið á þennan heildstæða
máta hafa náð árangri í því að auka
þátttöku einstaklinga með skerta starfsgetu
á vinnumarkaði.
Í þessari grein minni skoða ég þætti sem
geta skýrt fjölgun öryrkja undanfarinn
áratug útfrá þeirri reynslu og þekkingu
sem safnast hefur innan VIRK auk þess
að vísa í rannsóknir og reynslu annarra
aðila innanlands og erlendis. Þá set ég
fram tillögur að aðgerðum sem geta verið
grunnur að heildrænni nálgun til að auka
atvinnuþátttöku einstaklinga með skerta
starfsgetu og draga úr nýgengi örorku.
Þróun í alþjóðlegu
samhengi
Útgjöld hins opinbera vegna örorkulífeyris
eru veruleg í flestum löndum OECD.
Hátt hlutfall örorkulífeyrisþega og þau
miklu útgjöld sem því fylgja hindra vöxt
efnahagslífsins og draga úr framboði
vinnuafls á vinnumarkaði. Flest vestræn
velferðarsamfélög standa frammi fyrir þeirri
þróun að sá hópur einstaklinga sem ekki
tekur þátt á vinnumarkaði vegna heilsubrests
fer sífellt stækkandi. Við þetta bætist sú
staðreynd að hlutfall eftirlaunaþega á eftir
að hækka verulega á næstu áratugum. Að
óbreyttu mun því hlutfall vinnandi fólks
lækka í framtíðinni, færri munu verða til að
skapa verðmæti og greiða skatta til að standa
undir þeim lífsgæðum og því velferðarkerfi
sem við viljum viðhalda.
Þessi þróun hefur átt sér stað yfir langan tíma
og síðan fyrir síðustu aldamót hafa mörg lönd
innan OECD endurskoðað kerfi örorkulífeyris
og stuðnings með það að markmiði að
auka virkni og þátttöku einstaklinga með
skerta starfsgetu á vinnumarkaði. Þessi
lönd mátu stöðuna þannig að ef ekkert
yrði gert hefði samfélagið ekki efni á þeirri
velferðarþjónustu sem menn vilja byggja
upp bæði innan heilbrigðisþjónustu og
menntakerfisins auk þess að geta ekki
veitt þeim þjóðfélagsþegnum framfærslu-
stuðning sem enga möguleika hafa á
þátttöku á vinnumarkaði.

Hér á landi hefur hlutfall einstaklinga á
örorkulífeyri hækkað stöðugt í áratugi og nú
er svo komið að það er með því allra hæsta
borið saman við önnur lönd innan OECD.
Það er því gríðarlega mikilvægt að snúa
þessari þróun við. Flækjustig verkefnisins
er hins vegar mikið og það er viðkvæmt því
um er að ræða fólk sem glímir við skerta
heilsu og oft bágar aðstæður sem enginn
vafi leikur á að þarf oft og tíðum mikla
aðstoð og stuðning. Fyrirkomulag þjónustu
og fjárhagslegs stuðnings við einstaklinga
með skerta starfsgetu hefur farið í gegnum
mikla endurskoðun bæði í Evrópu og
Bandaríkjunum á undanförnum 20 árum.
Breytingar innan málaflokksins eru hins
vegar flóknar og erfiðar og það hefur reynst
tímafrekt og snúið að finna árangursríkar
leiðir. Ástæður þess eru m.a. eftirfarandi:
Staðreyndin
er samt sú að
einstaklingum á örorku
hefur ekki fækkað.
Nýgengið hefur þvert
á móti aukist á undan-
förnum tveimur
árum sem er mikið
áhyggjuefni. Á sama
tíma verjum við
talsverðum fjármunum
í starfsendurhæfingu
sem skilar árangri
en virðist ekki skila
sér að fullu út í
framfærslukerfin
með lægra nýgengi
á örorku.“
7virk.is