Ársrit um starfsendurhæfingu - 2017, Blaðsíða 13

VIRK
langur tími frá vinnumarkaði getur ógnað
heilsu og lífsgæðum meira en margir
hættulegir sjúkdómar.
Til að ná árangri og tryggja að einstaklingar
fái nógu snemma viðeigandi þjónustu á
sviði starfsendurhæfingar er mikilvægt að
tryggja aukna samvinnu og betra samspil
milli starfsendurhæfingar, framfærsluaðila
og heilbrigðiskerfis. Það er sú leið sem
OECD hefur mælt með og sú leið sem mörg
ríki innan OECD hafa verið að setja upp og
þróa með það að markmiði að draga úr
fjarveru á vinnumarkaði vegna heilsubrests.
Sem dæmi um það má nefna að í Noregi
er skýrt kveðið á um ábyrgð einstaklings,
atvinnurekanda og heilbrigðisstarfsfólks og
eftir atvikum endurhæfingaraðila hvað varðar
áætlun um endurkomu til vinnu. Strax eftir
fjórar vikur í veikindum ber starfsmanni og
atvinnurekanda að útbúa formlega áætlun
þess efnis. Markmiðið er að koma í veg fyrir
langa fjarveru frá vinnumarkaði og draga
þannig úr örorku til framtíðar. Hér á landi
er of algengt að einstaklingar komi of seint í
starfsendurhæfingu og séu jafnvel búnir með
allan sinn rétt til launa og bóta á vinnumarkaði
áður en starfsendurhæfing hefst. Ef þessi
ferill bóta og starfsendurhæfingar væri betur
samhæfður væri hægt að ná mun betri
árangri í starfsendurhæfingu.
Hér á landi eru því mikil tækifæri til að
gera betur í þessum efnum með aukinni
samvinnu ólíkra aðila undir hatti sam-
ræmdrar stefnumörkunar í þessum
málaflokki. Framfærslukerfið í heild sinni er
flókið og illa samhæft og það skortir bæði á
samstarf ólíkra aðila og að gerðar séu meiri
kröfur um ábyrgð allra í ferlinu.
Réttur til veikinda og
réttur til vinnu
Á undanförnum áratugum hefur verið lögð
á það áhersla að launafólk á vinnumarkaði
hafi rétt á launum eða öðrum greiðslum
í veikindum og er það vel. Það er að
sjálfsögðu nauðsynlegt að menn hafi
trygga framfærslu þegar um veikindi er að
ræða. Það er hins vegar líka nauðsynlegt
að tryggja rétt launamanna til vinnu, þrátt
fyrir heilsubrest, því það er ljóst að vinnan
getur verið mjög heilsueflandi í vissum
aðstæðum. Vinnusambandið er auk þess
eitt það verðmætasta sem einstaklingar eiga
í erfiðum aðstæðum og mikilvægt að standa
vörð um það.
Réttindaumhverfið á vinnumarkaði hér á
landi tryggir ekki nægjanlega rétt einstaklinga
til vinnu þegar um heilsubrest er að ræða.
Þar eru til staðar margar kerfislægar
hindranir sem vel er hægt að laga ef vilji er
fyrir hendi. Sem dæmi um það er að ákvæði
í kjarasamningum koma stundum í veg fyrir
að einstaklingar geti komið smám saman
aftur til starfa í kjölfar veikinda og slysa. Það
er oft nauðsynlegt að fá að prófa sig aftur inn
í vinnuna eftir langa fjarveru og fá tækifæri
til þess að takast smám saman á við þyngri
verkefni og lengri tíma í vinnu. Í sumum
kjarasamningum er ekki gert ráð fyrir svona
sveigjanleika heldur verða menn að ráða við
fullt starf til að koma aftur til starfa.

Annað dæmi er að langur veikindaréttur
hjá atvinnurekanda getur komið í veg fyrir
að launamenn fái tækifæri til að koma
aftur til starfa eftir langa veikindafjarveru.
Atvinnurekandinn þorir ekki að taka þá
áhættu að launamaðurinn ávinni sér strax
aftur langan veikindarétt á launum. Það er
mikilvægt að menn hafi trygga framfærslu
í veikindum en það er að mörgu leyti
skynsamlegra að sá stuðningur sé ekki í of
langan tíma á ábyrgð atvinnurekanda.
Skortur á sveigjanleika
Hér á landi er bótakerfið um margt brota-
kennt og mótsagnakennt og tilteknir þættir í
því geta verið vinnuletjandi fyrir einstaklinga
þar sem þeir sjá sér ekki fjárhagslegan hag
í að vinna, til dæmis að hluta, þrátt fyrir
að hafa til þess getu. Þannig hefur fjöldi
einstaklinga lokið starfsendurhæfingu
hjá VIRK sem taldir eru hafa vinnugetu
að hluta, t.d. til 50% starfs. Þessir
einstaklingar standa frammi fyrir þeim
kostum að fá annað hvort 75% örorkumat
hjá TR eða litlar eða engar bætur eða
réttindi. Þarna vantar millistig sem hvetur
til meiri þátttöku á vinnumarkaði. Þess má
geta að um þriðjungur þeirra einstaklinga
sem fór í gegnum starfsgetumat hjá VIRK
á árinu 2015 og síðan á fullan örorkulífeyri
hjá TR var metinn með yfir 50% starfsgetu
í lok þjónustu VIRK.
Það er einnig mikilvægt að einstaklingar sem
nú eru á örorku- eða endurhæfingarlífeyri
hafi ákveðinn sveigjanleika til að reyna sig
áfram á vinnumarkaði án þess að missa rétt
til framfærslugreiðslna ef illa gengur. Það að
taka skref aftur inn á vinnumarkað eftir langa
fjarveru getur verið erfitt og einstaklingar
þora því illa ef þessi skref geta orðið til þess
að þeir missi örugga framfærslu og eigi erfitt
með að fá hana aftur.
Endurhæfingarlífeyrir – kröfur
og tengsl við endurhæfingu
Endurhæfingarlífeyrir er hér á landi greiddur
út samkvæmt lögum nr. 99/2007 um
félagslega aðstoð. Hann getur varað í allt að
36 mánuði en er bundinn þeim skilyrðum að
viðkomandi taki þátt í endurhæfingu með
starfshæfni að markmiði. TR hefur sett ýmis
skilyrði fyrir greiðslu endurhæfingarlífeyris
og innihald endurhæfingaráætlana. Þessi
skilyrði geta gert einstaklingum erfitt
fyrir því þau stangast stundum á við þær
ráðleggingar sem þeir fá frá fagaðilum í
endurhæfingu bæði innan VIRK og annarra
stofnana. Dæmi um þetta er að TR hefur
ekki viðurkennt endurhæfingaráætlanir
til greiðslu endurhæfingarlífeyris þegar
einstaklingar fara í vinnuprófanir í lok
starfsendurhæfingarferils, eins og lýst
er hér að framan, og eins þegar um er
að ræða heilsubrest sem kallar á mikla
hvíld einstaklings (s.s. vegna starfsþrots
eða mikilla sveiflna í sjúkdómi) en ekki
mikla virkni í endurhæfingu. Þetta getur
valdið mikilli streitu og dregið úr árangri
í endurhæfingu. Það er því mikilvægt að
endurskoða þessa framkvæmd.
13virk.is