Ársrit um starfsendurhæfingu - 2017, Blaðsíða 12

þær grunnfjárhæðir sem greiddar eru í
örorkulífeyri. Það þarf að leggja áherslu
á aðra þætti eins og mikilvægi þess fyrir
einstaklinginn að eiga kost á framþróun
á vinnumarkaði og mikilvægi félagslegra
tengsla og þátttöku. Vegna þessarar flóknu
stöðu er líka sérstaklega mikilvægt að
matskerfið sé byggt þannig upp að horft sé
bæði til styrkleika og veikleika einstaklinga.
Samræming og kröfur
OECD hefur bent á að rétt sé að skoða
þann möguleika nánar að samræma sem
mest bótagreiðslur fyrir alla þá sem eru
utan vinnumarkaðar – og þá gildir einu hver
ástæðan sé. Bæði fjárhæðir og kröfur þurfa
að vera samræmdar þannig að einstaklingar
sjái ekki sérstakan hag í því að fara á milli
bótaflokka. Þannig sé ekki rétt að gera minni
kröfur til einstaklinga sem ekki geta tekið þátt
á vinnumarkaði vegna heilsubrests en þeirra
sem eru heilbrigðir en í atvinnuleit. Ástæðan
sé sú að þeir sem glíma við heilsubrest séu
oft færir um að vinna að einhverjum hluta og
það séu í raun fáir sem alls ekki geta tekið
neinn þátt á vinnumarkaði vegna alvarlegs
heilsubrests.
Tengsl lífeyris og
annars stuðnings
Það er einnig varhugavert að tengja saman
bótarétt og rétt til ýmiss konar stuðnings
vegna sjúkdóma eða annarra skerðinga.
Þannig getur það verið mjög mikilvægt
fyrir einstaklinga sem kljást við langvinna
sjúkdóma eða skerðingar af ýmsum toga að
njóta stuðnings hins opinbera hvað varðar
ýmis hjálpartæki og lyf þrátt fyrir að þeir hafi
vinnugetu og fái full laun á vinnumarkaði.
Um leið og slíkur stuðningur er eingöngu
tengdur við rétt til lífeyrisgreiðslna og litla
þátttöku á vinnumarkaði þá er hætta
á að það dragi mjög úr hvatningu til
atvinnuþátttöku – sérstaklega þegar um er
að ræða samanburð við lágt launuð störf.
Stuðningur við foreldra
á örorkulífeyri
Eins og kemur hér að framan þá er
mjög varhugavert að tengja saman rétt
til lífeyris vegna heilsubrests og annan
nauðsynlegan stuðning sem tengist öðrum
þáttum eða aðstæðum. Þetta á t.d. við
um greiðslu á skattfrjálsum barnalífeyri til
örorkulífeyrisþega hér á landi. Það er erfitt
fyrir hluta vinnumarkaðarins að keppa við
ráðstöfunartekjur örorkulífeyrisþega ef hann
er t.d. með nokkur börn á framfæri. Vegna
skattfrjálsra barnalífeyrisgreiðslna geta
ráðstöfunartekjur hans á örorkulífeyri farið
upp í fjárhæðir sem eingöngu vel launuð
sérfræðistörf á vinnumarkaði geta keppt
við. Á þessu eru engar einfaldar lausnir því
sú staðreynd liggur líka fyrir að við ætlum
mörgum þeim einstaklingum í okkar samfélagi
sem enga möguleika hafa til atvinnuþátttöku,
að lifa af örorkulífeyrisgreiðslum ævina á
enda og margir þeirra hafa börn á framfæri.
Það má hins vegar velta því fyrir sér að
ef ástæða þykir til að styðja foreldra sem
eru örorkulífeyrisþegar með sérstökum
skattfrjálsum barnalífeyri hvort ekki sé
ástæða til að styðja á sama hátt við foreldra
í láglaunastörfum á vinnumarkaði. Því gæti
fylgt meiri hvatning til áframhaldandi þátttöku
á vinnumarkaði.
Þessi brotakennda uppbygging á bóta-
kerfinu hér á landi hefur mikil áhrif á
árangur í starfsendurhæfingu. Einstaklingar
í tilteknum aðstæðum sjá sér oft ekki hag í
því að taka að fullu þátt í þjónustunni því þeir
telja sér betur borgið á örorkulífeyri heldur en
að fá niðurstöðu um að þeir hafi starfsgetu
að öllu leyti eða að hluta. Við hjá VIRK sjáum
hvaða afleiðingar bótakerfið getur haft á fólk
á miðjum aldri, sem hefur verið á örorkulífeyri
en er að reyna að fóta sig á vinnumarkaði,
þegar barnalífeyri sleppir og lífeyrir þeirra
fellur niður í grunnlífeyrisgreiðslur. Þessir
einstaklingar eru oft ákaflega illa staddir
þar sem þeir hafa farið á mis við þau
tækifæri sem bjóðast á vinnumarkaði hvað
varðar framgang í launum, starfsframa og
félagslegan þroska. Í þessum tilfellum hefur
bótakerfið í raun fangað einstaklinga í gildru
fátæktar og félagslegrar einangrunar og það
getur valdið varanlegum skaða til framtíðar
bæði fyrir þá og samfélagið.
Flækjustig og skortur á
samhæfingu
Tímasetningar skipta miklu máli í starfs-
endurhæfingu. Það er mikilvægt að koma
snemma að málum þar sem rannsóknir og
reynsla hafa sýnt fram á að það getur verið
mjög erfitt að endurhæfa einstaklinga til
vinnumarkaðsþátttöku sem hafa verið frá
vinnumarkaði mánuðum eða árum saman.
Það er líka mikilvægt að einstaklingar fái
skýr og samræmd skilaboð um ábyrgð
og mikilvægi atvinnuþátttöku frá bæði
framfærsluaðilum og þjónustuaðilum innan
velferðarkerfisins. Til að geta haldið uppi
öflugu velferðarkerfi þá þurfum við að gera
þá kröfu til einstaklinga að þeim beri skylda
til að sjá fyrir sér með launuðu starfi svo fremi
sem þeir hafi möguleika og getu til þess. Sú
aðstoð sem veitt er sé aðstoð til aukinnar
sjálfshjálpar þar sem ábyrgð þjónustuaðila,
framfærsluaðila og einstaklings sé skýr.
Hér á landi koma fjölmargir að framfærslu-
greiðslum til einstaklinga í veikindum.
Atvinnurekendur gegna miklu hlutverki
í upphafi, síðan taka við sjúkrasjóðir
stéttarfélaga, lífeyrissjóðir, TR og jafnvel
tryggingafélög. Þessir aðilar starfa eftir mis-
munandi lögum og/eða reglum og það er
oft erfitt fyrir einstaklinga að átta sig á rétti
sínum. Kerfið er flókið og ógagnsætt og það
veldur streitu og álagi á erfiðum tímum. Það
er þannig vel þekkt hjá ráðgjöfum VIRK að
streita vegna óvissu um framfærslu næstu
mánuði veldur því að minni árangur næst í
starfsendurhæfingu og hún tekur lengri tíma
en ella.
Sumir framfærsluaðilanna líta eingöngu á
sig sem greiðendur bóta samkvæmt tilteknu
reglukerfi en gera engar kröfur til þátttöku
í starfsendurhæfingu eða mats á getu
einstaklinga í starfsendurhæfingarferli. Þeir
sjá hlutverk sitt meira sem fjármálastofnanir
eða tryggingaraðila sem ber að greiða
tiltekinn lífeyri eða bætur ef vottað er af lækni
að viðkomandi glímir við heilsubrest. Það er
hins vegar ekki endilega samasemmerki á
milli þess að glíma við heilsubrest og þess
að geta tekið þátt á vinnumarkaði enda
eru fjölmargir sem glíma við heilsubrest
af ýmsum toga virkir á vinnumarkaði á
hverjum tíma. Rannsóknir og reynsla benda
ennfremur til þess að vinna er almennt góð
fyrir bæði líkamlega og andlega heilsu og
Það má hins vegar
velta því fyrir sér að ef
ástæða þykir til að
styðja foreldra sem eru
örorkulífeyrisþegar með
sérstökum skattfrjálsum
barnalífeyri hvort ekki
sé ástæða til að styðja
á sama hátt við foreldra
í láglaunastörfum á
vinnumarkaði. Því gæti
fylgt meiri hvatning til
áframhaldandi þátttöku
á vinnumarkaði.“
12 virk.is