Ársrit um starfsendurhæfingu - 2017, Blaðsíða 8

1. Það getur verið erfitt að samhæfa
höfuðmarkmið kerfanna því þau eru
í eðli sínu ólík og geta unnið gegn
hvert öðru. Annars vegar vilja menn
tryggja þegnum með skerta starfsgetu
öryggi og góðan lífeyri og hins vegar
hvetja þennan hóp enn frekar til auk-
innar atvinnuþátttöku og veita þeim
aðstoð til skjótrar endurkomu inn á
vinnumarkaðinn í kjölfar veikinda eða
slysa.
2. Hópurinn sem þarf aðstoð saman-
stendur af mjög ólíkum einstaklingum
með mismundandi bakgrunn,
vandamál og þarfir fyrir stuðning og
þjónustu. Það þarf því fjölbreyttar
aðferðir til að virkja og hvetja þessa
einstaklinga.
3. Fjöldi aðila og stofnana veita ein-
staklingum með skerta starfsgetu
þjónustu og stuðning með einum eða
öðrum hætti. Það eru ekki eingöngu
þeir sem greiða bætur eða veita
þjónustu á sviði starfsendurhæfingar
heldur einnig heimilislæknar og
heilbrigðiskerfið í heild sinni,
atvinnurekendur, félagslega kerfið
og fleiri aðilar. Hér reynir því á
samhæfingu og samstarf fjölmargra
sem oft hafa ólíkra hagsmuna að
gæta.
4. Breyting á einum þætti kerfisins hefur
áhrif á aðra þætti sem vandasamt
getur verið að gera sér grein fyrir,
greina og rannsaka. Þannig getur
samdráttur í heilbrigðisþjónustu t.d.
haft veruleg áhrif á hvaða árangri er
hægt að ná með starfsendurhæfingu.
Breytingar í mati á starfsgetu til
bótagreiðslna geta haft mikil áhrif á
fyrirkomulag snemmbærra inngripa
í starfsendurhæfingu. Eins geta
breytingar á uppbyggingu bóta-
greiðslna haft áhrif á flæði einstaklinga
milli mismunandi bótakerfa og þá um
leið á milli mismunandi þjónustuaðila.
5. Vegna þessa flækjustigs eru
breytingar í heildarkerfinu oft erfiðar
í framkvæmd og þurfa að vera vel
ígrundaðar. Þær þjóðir sem hafa
með kerfisbreytingum náð árangri í
að auka þátttöku einstaklinga með
skerta starfsgetu á vinnumarkaði
hafa stundum hrundið í framkvæmd
breytingum sem heppnast ekki alltaf
að fullu í fyrstu atrennu en halda síðan
áfram með að þróa og breyta í takt við
aukna reynslu og þekkingu. Önnur
hafa farið þá leið að byrja á tilrauna-
og þróunarverkefnum í samvinnu
við sérfræðinga innan háskóla og
rannsóknarstofnana sem síðan eru
metin og rannsökuð áður en stærri
breytingum er hrint í framkvæmd.
Á þennan hátt hafa menn dregið
nauðsynlegan lærdóm af hverju skrefi
og fetað leiðina til aukins árangurs.
öðrum vestrænum ríkjum eru margþættar.
Hér á eftir verður gerð grein fyrir nokkrum
þáttum sem geta haft áhrif í þessu samhengi.
Aukin þekking, viðurkenning
og breytt viðhorf til geðrænna
sjúkdóma
Á undanförnum áratug hefur þekking og
viðurkenning á geðrænum sjúkdómum
aukist mikið, bæði meðal almennings
og innan heilbrigðis- og félagskerfisins.
Bent hefur verið á að sú staðreynd geti
haft þau áhrif að einstaklingar sæki frekar
um framfærslustuðning vegna geðrænna
sjúkdóma.
Auknar sjúkdómsgreiningar
Sjúkdómsgreiningum hefur fjölgað mikið á
undanförnum áratugum. Hegðun og líðan,
sem áður voru talin til margbreytileika og
viðhorfa einstaklinga, eru nú greind sem
sjúkdómar og heilsufarsleg vandamál.
Sjúkdómsvæðing á aðstæðum einstaklinga
getur dregið úr virkri þátttöku þeirra í
samfélaginu og á vinnumarkaði – sérstaklega
þar sem réttur til lífeyris vegna heilsubrests
miðast eingöngu við skerðingar en ekki getu
einstaklinga.
Aukningu á örorku hjá ungu fólki undanfarin
ár má að mestu rekja til ungra einstaklinga
með meðfæddar skerðingar. Vitað er
að aukning hefur orðið á greiningum
geðraskana hjá ungu fólki og er tíðni þeirra
fremur há á Íslandi, eins og sást til dæmis
í rannsókn á tíðni greininga á einhverfu og
einhverfurófi í fæðingarárgöngum 1994-
1998, sem reyndist 1,2%. Kynjadreifing var
mjög ójöfn, þar sem fjöldi drengja var 2,8 á
móti hverri stúlku. Svipuð þróun sést þó í
flestum löndum í kring um okkur. Fjölgun
sjúkdómsgreininga getur haft neikvæð áhrif
á virkni einstaklinga, bæði í samfélaginu og
á vinnumarkaði ef ekki er samtímis reynt að
lyfta fram því sem þeir eru færir um þrátt fyrir
þann heilsubrest sem sjúkdómsgreiningin
felur í sér. Örorkuúrskurður getur þannig
haft letjandi áhrif á að leitað sé leiða til virkni
og þátttöku þjóðfélagsþegnanna.
Orsakir og afleiðingar
Ástæður þess að sífellt fleiri hætta á vinnu-
markaði vegna örorku eru fjölmargar og í
raun er um að ræða margslungið samspil
þátta þar sem orsakir og afleiðingar eru ekki
auðgreindar. Það sem vekur þó sérstaka
athygli er gríðarleg fjölgun einstaklinga sem
glíma við geðræna sjúkdóma af ýmsum
toga. Oft er um að ræða mjög ungt fólk
sem fær jafnvel úrskurð um örorku til lengri
tíma. Geðræn vandamál eru nú algengasta
orsök örorku hjá flestum OECD ríkjum. Í
Danmörku, Hollandi, Svíþjóð og Sviss glímir
um helmingur nýrra örorkulífeyrisþega við
geðræn vandamál. Hér á landi hefur þeim
einnig fjölgað mikið sem fara á örorku vegna
geðrænna vandamála.
Það er ljóst að ástæður þess að stöðugt fleiri
sækja um örorkulífeyri hér á landi sem og í
8 virk.is