Ársrit um starfsendurhæfingu - 2017, Blaðsíða 9

VIRK
Í þessu samhengi má líka nefna að oft er
forsenda þess að börn fái aukna aðstoð
innan skólakerfisins hér á landi að fyrir liggi
greiningar á hegðunar- og þroskafrávikum.
Þessar greiningar geta fylgt einstaklingum
allt lífið og orðið til þess að hann, fjölskylda
hans og samfélagið einblíni á skerðinguna
sem sjúkdómnum fylgir fremur en að líta til
þeirra styrkleika sem hann býr yfir. Fjöldi
þeirra sem fá úrskurðaða örorku strax á
unga aldri bendir til þess að í mörgum
tilfellum hafi ekki allt verið reynt til að finna
aðrar leiðir hjá einstaklingum sem búa við
sjúkdóma frá æsku.
Þó auðvitað sé eðlilegt að hjálpa börnum
og skólakerfinu til að veita þann stuðning
sem þörf er á mega sjúkdómsgreiningar
sem settar eru sem skilyrði fyrir auknum
stuðningi ekki leiða til þess síðar að þeir sem
hjálpa á verði frekar hliðsettir í samfélaginu,
með minni virkni og þátttöku.
Afleiðingar lífsstíls og erfiðra
félagslegra aðstæðna
Að minnsta kosti 70% langvinnra sjúkdóma,
fatlana og snemmkominna dauðsfalla eru
talin til þátta sem hafa má áhrif á, svo sem
lífsstílstengdra þátta og afleiðinga félagslegra
aðstæðna.
Geðraskanir og stoðkerfissjúkdómar voru
helsta orsök örorku hjá 67% einstaklinga
á örorkulífeyri hjá TR á árinu 2015.
Líklegt er að talsverður hluti þeirra
glími við sjúkdóma sem eru afleiðingar
lífsstíls og/eða erfiðra aðstæðna. Flókið
samhengi slíkra áhrifaþátta geta leitt til
óvinnufærni. Til dæmis getur umsókn
um örorku fyrir ungan einstakling með
mikla fjölskyldubyrði, erfiðan fjárhag og
lítinn félagslegan stuðning verið á grunni
sjúkdómsgreininga sem tengja má álagi og
streitu sem lífsaðstæðurnar ýta undir, svo
sem langvinnra verkja, svefnvandamála,
kvíða og depurðar. Þar að auki er ekki
ólíklegt að viðkomandi þurfi að framfleyta
sér með erfiðum og oft ótryggum
láglaunastörfum. Er orsök vanda þessa
einstaklings sjúkdómsgreiningin eða liggur
orsökin í erfiðum aðstæðum hans? Í stað
þess að úrskurða hann til örorku þar sem
afleiðingin er einangrun og lítil þátttaka
í samfélaginu yfir langan tíma væri þá
ekki vænlegra bæði fyrir hann sjálfan og
samfélagið í heild sinni að aðstoða hann
með góðri starfsendurhæfingarþjónustu og
styðja hann bæði félagslega og fjárhagslega
til aukinnar atvinnuþátttöku?
Í þessu samhengi sem og öðru er mikil-
vægt að greina orsakir og afleiðingar og
yfirleitt er árangursríkara að takast á við
orsakir vandans en afleiðingar hans. Ein-
staklingurinn í dæminu hér að framan gæti
hugsanlega vel séð fyrir sér á vinnumarkaði
ef hann fengi skattfrjálsan barnalífeyri
með launatekjum sínum (líkt og er með
örorkulífeyri) og hefði örugga, ódýra og góða
dagvist fyrir börn sín. Á þann hátt gæti við-
komandi einnig átt möguleika á eðlilegum
framgangi á vinnumarkaði og færi ekki á mis
við þau tækifæri sem þar gefast til þróunar
og þroska.

Örorkulífeyrir og
félagslegur vandi
Eins og áður hefur komið fram geta heilsu-
farsleg vandamál tengst félagslega erfiðum
aðstæðum og oft getur verið flókið að greina
orsakir og afleiðingar.
Einnig hefur verið bent á að stundum hafi
skortur á fjölbreyttri atvinnu á landsbyggðinni
leitt til þess að fleiri fara á örorku en þyrftu ef
til staðar væru jafn fjölbreytt atvinnutækifæri
og eru í stærri byggðum. Samkvæmt
rannsókn frá 2009 var örorka kvenna
marktækt algengari á landsbyggðinni en
á höfuðborgarsvæðinu en meðal karla var
hins vegar ekki marktækur munur í þessu
tilliti. Ýmsar rannsóknir hafa jafnframt bent
á sterk tengsl milli breytinga á vinnumarkaði
og nýgengis örorku, einkum aukins
atvinnuleysis og aukins álags á vinnustað.
Ef örorkulífeyrir á að gegna því hlutverki
að standa undir framfærslu þar sem
atvinnutækifæri eru ekki nægjanleg þá
verða menn líka að gera sér grein fyrir því
að örorkulífeyrir sé nýttur í þessum tilgangi
og skoða þróun á fjölda örorkulífeyrisþega í
því ljósi.
Það bendir ýmislegt til þess að hér á
landi hafi örorkulífeyrir verið notaður
þegar skortur er á öðrum stuðningi. Þetta
er mjög varasöm þróun sem hefur í för
með sér að mismunandi erfiðar aðstæður
einstaklinga eru sjúkdómsvæddar í meira
mæli en ella. Auk þess er hætta á að
menn glati yfirsýn yfir þann vanda sem
er til staðar hjá mismunandi hópum í
samfélaginu og komist hjá því að taka
ákvarðanir og finna lausnir við hæfi.
Hlutverk atvinnurekenda
Atvinnurekendur gegna lykilhlutverki
við að koma í veg fyrir að fjarvistir vegna
heilsubrests þróist í átt til varanlegrar
örorku. Það geta þeir gert með öflugum
forvörnum, sveigjanleika og aðstoð við
endurkomu starfsmanna til vinnu í kjölfar
sjúkdóma eða slysa. Einnig er mikilvægt
að auka sveigjanleika og möguleika í
atvinnulífinu almennt fyrir einstaklinga með
skerta starfsgetu t.d. með aukinni fræðslu
og sveigjanleika. Menn eru í auknum mæli
farnir að gera sér grein fyrir mikilvægi þess
að draga atvinnurekendur til samstarfs
og ábyrgðar í þessum málaflokki. Aukin
ábyrgð atvinnurekenda og launamanna
hefur einnig gefið góða raun t.d. í Hollandi
þar sem atvinnurekendur og launamenn
bera ábyrgð á að starfsendurhæfing eigi
sér stað fyrstu tvö árin í veikindum. Nokkur
lönd innan OECD hafa byggt upp sérstakt
hvatningarkerfi fyrir atvinnurekendur á
þessu sviði - t.d. með eftirfarandi leiðum:
• Niðurgreiðslu launa hjá starfsmönnum
með skerta starfsgetu. Þá fá atvinnu-
rekendur greidda tiltekna fjárhæð á
mánuði með hverjum starfsmanni
sem síðan fær greidd hefðbundin
laun frá atvinnurekandanum.
• Niðurgreiðslu á veikindalaunum til
starfsmanna með skerta starfsgetu
t.d. í ákveðinn tíma eftir ráðningu.
• Skattaafslætti til atvinnurekenda sem
uppfylla tiltekinn kvóta varðandi
hlutfall starfsmanna með skerta
starfsgetu.
• Tilfærslu á ábyrgð og greiðslum í
veikindum.
• Auknum skyldum atvinnurekenda
til þátttöku í starfsendurhæfingar-
úrræðum og til að aðstoða ein-
staklinga við endurkomu til vinnu
eftir veikindi og slys – t.d. með
sérstökum tækjum, sveigjanleika í
vinnutíma og verkefnum.
• Aukinni fræðslu inni á vinnustöðum
um þætti eins og geðheilbrigði og
streitu í vinnu.
Hér þarf þó að hafa í huga að mismunandi
leiðir geta haft mótsagnakennd áhrif. Þannig
getur mikil áhersla á rétt einstaklinga til
stuðnings atvinnurekenda á meðan á
vinnusambandi stendur orðið til þess að
9virk.is