Ársrit um starfsendurhæfingu - 2017, Blaðsíða 14

Örorkulífeyrir og varanleiki
Brotakennt framfærslukerfi hér á landi
getur hæglega beint einstaklingum í
meira mæli á örorku en ella væri því
örorkulífeyrir er sú framfærslutegund sem
einstaklingar sjá sem varanlega – jafnvel
þó úrskurðurinn sé aðeins tímabundinn.
Enda er raunin sú að langflestir sem fara
á örorkulífeyri eru þar ævina á enda. Þessi
staðreynd hefur t.d. valdið því að Danir
úrskurða ekki einstaklinga undir fertugu
á örorku nema í undantekningartilfellum.
Þess í stað er framfærsla greidd úr
sjúkradagpeningakerfi. Í því kerfi er haldið
áfram að vinna með einstaklingnum, gerðar
eru kröfur til virkni, þátttöku, menntunar
og annars sem viðeigandi er í hverju
og einu tilfelli. Markmiðið er síðan alltaf
vinnumarkaðsþátttaka þótt ferlið geti staðið
yfir í nokkuð langan tíma.
Matskerfi
Í gegnum tíðina hefur kerfi örorkulífeyris
bæði hér á landi og víða erlendis verið byggt
upp með það að meginmarkmiði að tryggja
einstaklingum sem ekki geta stundað
atvinnu stuðning við lágmarksframfærslu. Í
samræmi við þetta hefur ákvörðun um rétt
til örorkulífeyris verið byggð á mati á vangetu
en ekki mögulegri getu. Við mat og ákvörðun
hefur því oft verið horft á sjúkdómsgreiningar
og mögulegar hindranir. Þetta kerfi er ekki
hvetjandi. Ef við ætlum að draga úr fjölgun
einstaklinga á örorkulífeyri þá verðum við að
viðhafa aðra nálgun sem felst í að meta getu
einstaklinga til starfa ásamt því að hvetja þá
og styðja til að nýta getu sína og styrkleika
á vinnumarkaði eins og mögulegt er. Þessi
aðstoð þarf hins vegar að bjóðast snemma í
ferlinu og helst áður en einstaklingur missir
vinnusamband vegna heilsubrests.
En hvað þýðir það að meta starfsgetu en ekki
vangetu til starfa? Læknar hafa í mörgum
tilfellum þurft að leggja mat á vangetu út
frá einu viðtali við einstakling eða jafnvel
skoðun á pappírum og þá stundum notast
við spurningalista með tiltekinni stigagjöf.
Því hefur verið haldið fram að það að meta
getu sé ekkert flóknara en það að snúa
formerkjum mats á vangetu við þannig að ef
niðurstaðan er sú að hlutfall örorku sé 60%
þá sé getan 40% – en er það svona einfalt?

Staðreyndin er sú að ef meta á getu á
raunhæfan hátt þá verður að taka tillit til
fleiri og flóknari þátta, sem gera matið að
mörgu leyti flóknara og tímafrekara. Skoða
læknisskoðun og viðtali. Ein leið til að meta
starfsgetu er að athuga á tilteknu tímabili
hvað einstaklingurinn getur gert. Þetta
þarf að gera í starfsendurhæfingu þar sem
einstaklingi er tryggð aðstoð sem tekur á
líkamlegum, andlegum, félagslegum og
umhverfislegum þáttum með þverfaglegri
aðkomu ýmissa sérfræðinga eftir
aðstæðum og þörfum hvers og eins. Hér
er góð og skipulögð upplýsingaöflun yfir
tímabil mikilvæg. Þetta ferli getur oft tekið
talsverðan tíma þar sem staðan er greind
og metin og unnið er að því að aðstoða
einstaklinginn við að takast á við hindranir
sínar ásamt því að vinna með og efla
styrkleika sína.

Það að meta getu til starfa, en ekki vangetu,
krefst því bæði breytinga á matskerfi og

Geta
einstaklings
Möguleikar á
vinnumarkaði
Störf og verkefni
Starfsgeta
þarf möguleika og störf á vinnumarkaði og
veita fólki viðeigandi aðstoð og tækifæri til að
efla styrkleika sína og takast á við hindranir
vegna afleiðinga sjúkdóma eða slysa. Til
að meta starfsgetu á sanngjarnan hátt þarf
að láta reyna á hana og hugsanlega hafa
áhrif á og breyta ýmsum þáttum bæði hjá
einstaklingnum sjálfum og í umhverfi hans.
Mat á starfsgetu snýst t.d. um að tengja
saman möguleika einstaklings þrátt fyrir
heilsubrest og ýmsa þætti í umhverfi hans
og á vinnumarkaði.
Starfsgeta snýst því ekki eingöngu um
einstaklinginn sjálfan heldur einnig um
möguleika og tækifæri í umhverfi hans, sem
er sífellt að breytast. Það eru t.d. mörg dæmi
þess bæði hér á landi og í öðrum löndum að
einstaklingar sem glíma við erfiða sjúkdóma
eða meðfæddar skerðingar hafa öðlast fulla
vinnugetu með auknum möguleikum í
upplýsingatækni og aðstoð.
Við mat á starfsgetu er oft um það að ræða
að meta þá getu sem er fyrir hendi þrátt fyrir
langvinna sjúkdóma af ýmsum toga. Geta
og möguleikar einstaklinga koma ekki
nema að litlu leyti fram í hefðbundinni
Það er einnig
mikilvægt að
einstaklingar sem
nú eru á örorku- eða
endurhæfingarlífeyri
hafi ákveðinn sveigjan-
leika til að reyna sig
áfram á vinnumarkaði
án þess að missa rétt
til framfærslugreiðslna
ef illa gengur.“
matsferlum og einnig breyttra viðhorfa
og hugsunar í samfélaginu. Einnig þarf að
tryggja góðan og skilvirkan þjónustuferil í
starfsendurhæfingu þar sem markmiðið
er bæði að vinna að því að takmarka
hindranir og efla getu og styrkleika ásamt
því að finna stað við hæfi á vinnumarkaði.
Það er aðeins í gegnum slíkan feril sem við
getum á sanngjarnan hátt metið getu
einstaklinga til starfa á vinnumarkaði.
Hvað er til ráða?
Heildstæð nálgun mikilvæg
OECD bendir á að það skorti mjög rannsóknir
og aukna þekkingu á áhrifum mismunandi
starfsendurhæfingarúrræða sem og
áhrifum mismunandi kerfisuppbyggingar
og breytinga í hinum ýmsum löndum. Sem
dæmi um þetta þá skortir oft þekkingu á
mismunandi áhrifaþáttum og flæði innan
velferðarkerfisins þar sem margir þættir
hafa áhrif og breyting á einum stað getur
haft ófyrirséð áhrif á aðra þætti. Það er því
mikilvægt að miðla upplýsingum og
niðurstöðum athugana og rannsókna milli
14 virk.is