Bændablaðið - 24.09.2020, Blaðsíða 16

Bændablaðið | Fimmtudagur 24. september 202016
Kjartan Stefánsson
kjartanst@simnet.is Eftir að búið er að setja niður
haustlaukana er gott að raka
fallið lauf af grasflötinni til
að vel lofti um hana. Tilvalið
er að setja laufið í beð undir
limgerði, tré og runna eða í
safnhauginn. Laufið brotnar
mjög fljótt niður og verður
mold strax árið eftir.
Ekki er gott að slá grasflötina
seint að hausti enda grasið ekki í
miklum vexti á þeim tíma. Betra
er að hafa það svolítið loðið yfir
veturinn til að það hlífi rótinni.
Ekki skala klippa trjágróður
á haustin vegna aukinnar hættu
á sveppasýkingu í gegnum sárin
sem myndast við klippinguna.
Heppilegasti tíminn til að klippa
flestar tegundir trjágróðurs
seinni part vetrar og snemma á
vorin, frá febrúar og alveg fram
í byrjun maí og eftir laufgun á
sumrin.
Haustið og tíminn fram að
fyrsta snjó er góður tími til að
gróðursetja og flytja trjáplöntur
og flytja og skipta fjölærum
plöntum.
Séu tré orðin meira en einn
og hálfur metri á hæð við gróð­
ursetningu er nauðsynlegt að
setja staur niður með þeim sem
stuðning fyrstu árin á meðan þau
eru að ræta sig og koma sér fyrir
í jarðveginum. Best er að binda
trén með gúmmíi.
Eitt af haustverkunum í
garðinum er að skýla við kvæm­
um plöntum. Yfirleitt nægir að
raka laufi og mold yfir rótar­
hálsinn á fjölærum plöntum en
einnig er gott að leggja yfir þær
greinar.
Runnum og rósum má skýla
með því að búa til lítið tjald úr
striga eða akrýldúk og setja utan
um plönturnar. Auk þess sem
hægt er að fá í garðvörubúðum
sérhannaða poka til að setja utan
um þær.
Viðkvæmar plöntur í pottum
má setja í kalt gróðurhús eða
koma í skjól sé þess kostur.
Upplagt er að safna fræi á
haustin og undirbúa þannig
sáningu næsta vors.
Vetrarmyrkrið getur verið
pottaplöntum erfitt og engu
líkara en margar þeirra þjáist af
eins konar skammdegisþung­
lyndi þegar fer að vora að nýju.
Gott er að draga úr vökvun
og minnka eða hætta tímabundið
að gefa þeim áburð. Stórar
blaðplöntur þurfa meira vatn
en til dæmis kaktusar og þá
má hætta alfarið að vökva yfir
dimmustu mánuðina. Munið að
vökva alltaf með volgu vatni.
Æskilegur stofuhiti fyrir
plönturnar er misjafn milli
tegunda en yfirleitt á bilinu 12
til 18 °C og æskilegt er að halda
hitastiginu jöfnu vegna þess að
öllum plöntum er illa við snöggar
hitabreytingar. Hita stig á heim­
ilum hjá okkur á Íslandi er oft­
ast vel yfir þessum mörkum og
getur það valdið því að plönturn­
ar senda frá sér langar og ljósar
renglur.
Forðist því að hafa þær nálægt
gluggum sem standa mikið opnir
og valda dragsúg. Einnig skal
varast að láta pottaplöntur standa
of nálægt heitum miðstöðvarofni.
Smám saman, þegar sól
fer að hækka á lofti, má auka
vatnsgjöfina og gefa áburð og
ekki spillir fyrir að umpotta
plöntum á vorin sem staðið
hafa í tvö ár eða lengur í sömu
moldinni.
/Vilmundur Hansen
STEKKUR
Skötuselur hefur nokkra sérstöðu
í íslenskum sjávarútvegi. Lengst
af veiddist hann í litlum mæli sem
meðafli. Í byrjun aldarinnar rann
hálfgert skötuselsæði á menn,
aflinn stjórjókst en hefur síðan
dregist verulega saman. Um tíma
olli skötuselur stórdeilum um
stjórn fiskveiða.
Skötuselur er skrítið nafn á
fiski sem fljótt á litið á ekkert skylt
við skötu og því síður sel. Og þó.
Fiskurinn er flatvaxinn eins og skatan
og eyruggar eru vel þroskaðir og
minna á selshreifa. Hann getur jafnvel
staulast um botninn á eyruggunum.
Af þessu tvennu er nafnið komið.
Skötuselur er afar verðmætur
fiskur og mjög eftirsóttur af sæl­
kerum. Þannig hefur það ekki alltaf
verið. Bæði hér á landi og erlendis
var skötusel hent fyrir borð á árum
áður. Hann hafði ekki útlitið með sér.
Ársaflinn í kringum 500 tonn
Skötuselur veiddist hér við land
lengst af á síðustu öld sem meðafli
í humartroll og önnur botndregin
veiðarfæri. Ársafli íslenskra skipa
var mikið í kringum 500 tonnin á
árabilinu 1965 til 1995, fór mest í
um 950 tonn árið 1969 og minnst
í um 286 tonn árið 1974. Erlend
skip veiddu hér töluvert af skötusel
framan af þessu tímabili. Heildarafli
á Íslandsmiðum varð mestur 1.380
tonn árið 1968.
Beinar veiðar hefjast
Skötuselur veiddist aðallega suður
og suðaustur af landinu. Árið 1999
hófust beinar veiðar á skötusel með
svokölluðum fótreipistrollum. Ári
seinna hófust beinar veiðar með
stórriðnum netum og var fyrirmyndin
sótt til Færeyja. Netabátarnir voru frá
Vestmannaeyjum. Útbreiðslusvæði
skötusels jókst jafnframt í vestur og
norður með Vesturlandi samhliða
stækkun stofnsins.
Fjöldi báta fór að stunda neta­
veiðar á skötusel. Strax árið 2000
voru rúm 50% skötuselsaflans tekin
í net. Netin voru ráðandi veiðarfæri
fram til ársins 2016 að einu ári undan­
teknu.
Hámarki náð
Aflinn jókst jafnt og þétt
og fór mest í 4.700 tonn
árið 2009, þar af veiddust
2.462 tonn í netin, eða 61%.
Meginhluti aflans veiddist
nú í Faxaflóa og Breiðafirði.
Nokkrum árum síðar bár­
ust meira að segja fréttir
af mokveiði á skötusel í
Ísafjarðardjúpi.
Eftir metárið 2009 fóru
veiðarnar stigminnkandi og
enduðu í aðeins rétt rúmum
500 tonnum árið 2019. Það
er ríflega níu sinnum minni
afli en þegar mest var.
Aflaverðmæti skötusels
árið 2019 var 218 milljón­
ir króna og meðalverð 431
króna á kíló. Til samanburð­
ar má nefna að aflaverðmæti
skötusels var 1,9 milljarðar
árið 2009 á verðlagi þess
árs.
Með veiðistöng og
hefur gleypt fugla
Skötuselur er afar
út breiddur fiskur í Evrópu.
Hann finnst frá nyrstu
ströndum Noregs og allt
inn í Miðjarðarhaf og lengra
suður. Hér við land getur hann náð
um og yfir 150 sentímetrum að lengd.
Algeng stærð er 70 til 80 sentímetrar.
Skötuselur er sérstæður fiskur
fyrir margra hluta sakir. Þegar hefur
verið nefnt að hann getur staulast
um botninn á eyruggunum. Fremri
bakuggi er með nokkrum aðskildum
geislum. Fremsti geislinn hefur
ummyndast í eins konar veiðistöng
sem fiskurinn notar til að lokka að
sér bráð.
Skötuselur er hausstór og
kjaftvíður. Hann liggur á botninum
og hremmir bráð sína. Hann étur
nánast allt sem að kjafti kemur, hvers
konar fiska sem hann ræður við og
önnur sjávardýr. Hann syndir einnig
upp í sjó í leit að æti. Svartfuglar hafa
meira að segja greinst í maga hans.
Varðandi hrygningu hefur
skötuselur einnig sérstöðu. Eggin
leggur hann í 6 til 10 metra langan
og 15 til 45 sentímetra breiðan borða,
fjólubláan að lit. Flýtur borðinn í
sjónum þar til eggin klekjast út.
Lýsing á skötusel og lífsháttum
hans er sótt í bókina „Íslenskir fiskar“
eftir Gunnar Jónsson og Jónbjörn
Pálsson.
Stór hluti leigukvóti
Veiðar á skötusel voru í fyrstu
frjálsar en hann var settur í kvóta
fiskveiðiárið 2001/2002. Við út­
hlutun var að venju miðað við veiði­
reynslu nokkurra undangenginna
ára. Kvótinn féll því aðallega þeim
í skaut sem höfðu veiðireynslu
vegna meðafla en í minna mæli til
þeirra sem höfðu nýlega hafið neta­
veiðar. Nýir bátar sem helguðu sig
skötuselsveiðum, einkum bátar frá
Vesturlandi, þurftu því að leigja sér
kvóta eða kaupa hann. Verulega stór
hluti skötuselsaflans var veiddur af
bátum sem leigðu til sín kvóta.
Vinsæll á fiskmörkuðum
Skötuselur hefur ratað inn á
fiskmarkaði í miklum mæli, eins
og títt er um fiska sem veiðast sem
meðafli eða koma frá skipum sem
ekki eru í beinum tengslum við
fiskvinnslur.
Af þeim 505 tonnum af skötusel
sem veiddust árið 2019 fóru 418 tonn
á fiskmarkað, eða um 83% aflans.
Skötuselur, sólkoli og lúða skiptast
á um að vera í efsta sæti þegar litið
er á kílóverð á fiskmörkuðum. Það
sem af er þessu ári trónir skötuselur á
toppnum með tæp 520 krónur á kíló.
Hefðbundnar íslenskar fisk­
vinnslur hafa ekki sinnt vinnslu á
skötusel í ríkum mæli. Athygli vakti
þegar veiðin var sem mest að eitt
íslenskt fyrirtæki var umsvifamik­
ið í viðskiptum með skötusel. Á
árinu 2009 keypti félagið rúm 40%
alls skötuselsafla íslenskra skipa
fyrir hönd fiskvinnslu í Skotlandi.
Megnið af þessum fiski var unnið í
verktöku hér og sent út.
Stórpólitískt deilumál
Á árinu 2010 varð mikil uppákoma
í kringum skötuselinn. Þá beitti Jón
Bjarnason sjávarútvegsráðherra sér
fyrir lagasetningu um heimild fyrir
sérstakri viðbótarúthlutun á skötusel.
Viðbótin skyldi leigð út á hagstæðu
verði en ekki renna til skipa sem
höfðu aflahlutdeild. Þetta braut í bága
við ríkjandi fyrirkomulag um stjórn
fiskveiða.
Skötuselsfrumvarpið varð að
stórpólitísku deilumáli. Of langt mál
yrði að rekja þær deilur hér.
Best að rota hann!
Fiskveiðiárið 2009/2010 leigði ríkið út
452 tonn af skötusel til fiskveiðiskipa
og 1.066 tonn fiskveiðiárið á eftir.
Eftir það var heimild ráðherra til leigu
skötusels felld niður.
Leigukvóti ríkisins var ýmist
kallaður Jónskvóti eða Jónsselur
meðal sjómanna. Nokkuð margir
netabátar gerðu út á Jónssel, þeirra
á meðal var Ebbi AK. Blaðamaður
Fiskifrétta, Vilmundur Hansen, skellti
sér í róður með Ebba í júlí 2011 og
átti líflegt samtal við skipstjórann
Eymar Einarsson um veiðarnar. Þar
kom fram að skötuselurinn gæti verið
skaðræðisskepna þegar verið væri að
greiða hann úr netunum.
„Stundum kemur fyrir að selurinn
stekkur upp á borðinu og það er ekkert
grín ef hann nær að bíta sig fastan í
mann. Mér þykir því best
að rota hann strax með
gúmmísleggju og taka ekki
neina sénsa,“ sagði Eymar.
Léleg nýliðun
og slæmar horfur
Veiðar á skötusel eru
dottnar niður í um 500
tonn á ári, eins og áður er
getið. Í fyrstu var talið að
hlýnun sjávar skýrði aukna
útbreiðslu skötusels en
ljóst er að fleiri umhverfis­
þættir koma við sögu sem
ráðið hafa risi og hnignun
stofnsins.
Hafrannsóknastofnun
segir að nýliðun hafi mælst
lítil í meira en áratug. Afli
hafi minnkað og ekki sé
að sjá að breytingar verði
þar á næstu árin. Ráðgjöf
Hafró fyrir fiskveiðiárið
2020/2021 er 503 tonna
hámarksafli.
Staðan er því þannig
að veiðar á skötusel hafa
færst í fyrra horf. Megnið
af fiskinum er nú veitt
sem meðafli í troll suður
af landinu en sáralítið á
öðrum svæðum.
NYTJAR HAFSINS
548
667
791
854
977
1.570
1.353
965
1.678
2.221
2.843
2.587
2.777
2.937
4.069
3.269
3.208
2.650
1.500
1.181
929
882
466
640
506
0 500 1.000 1.500 2.000 2.500 3.000 3.500 4.000 4.500
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
Skötuselsafli í tonnum 1995 til 2019
Bæ
nd
ab
la
ði
ð
20
20
/
HK
r.
Heimild: Hagstofan
Skötuselur rotaður í róðri Ebba AK frá Akranesi. Mynd / Vilmundur Hansen.
Haustverkin
í görðum og
gluggum