Bændablaðið - 24.09.2020, Blaðsíða 50

Bændablaðið | Fimmtudagur 24. september 202050
Allir kúabændur vita að tímabilið
í kringum burð er mikill áhættu-
tími fyrir kýr þegar þær skipta
úr því að vera í síðari hluta geld-
stöðu og yfir í fyrsta hluta mjólk-
urframleiðslunnar og þetta er
ansi krefjandi tímabil fyrir kýrn-
ar. Á þessu tímabili geta komið
upp margskonar kvillar eins og
doði, súrdoði, fastar hildir, júg-
urbólga og önnur vandamál. Því
hærri sem nyt kýrinnar er, því
meiri verður áskorunin og þar
sem sjúkdómarnir eru margir
samtengdir geta í raun margir
kvillar hrjáð kýrnar á sama tíma.
Þetta áhættusama tímabil er
erlendis þekkt sem „transition“
tímabilið hjá kúm en hingað til
hefur ekki verið til sérstakt íslenskt
orð yfir þetta tímabil en eftir smá
könnun í spjallhópi kúabænda á
netinu kusu flestir með því að not­
ast við orðið „aðlöngunartímabil“
og verður það því notað hér í
þessari grein. Þegar kýrin gengur í
gegnum þessa aðlögun er ýmislegt
sem bændur geta gert til þess að
draga úr hættunni á því að hún lendi
í framangreindum áföllum.
Aðlögunartímabilið
Aðlögunartímabilið var hér áður
fyrr skilgreint venjulega sem síð­
ustu þrjár vikurnar fyrir burð og
fyrstu þrjár vikurnar eftir burð en
eftir áratuga reynslu, rannsóknir og
aukna þekkingu á lífeðlisfræði kúa
er þetta tímabil venjulega skilgreint
í dag sem síðustu 60 dagarnir fyrir
burð og fyrstu 30 dagarnir eftir burð
eða alls 90 dagar sem teljast þá vera
aðlögunartími fyrir hverja kú.
Af hverju?
Verulegar lífeðlisfræðilegar breyt­
ingar eiga sér stað þegar kýrin fer
úr því að vera í geldstöðu og yfir í
mjólkurframleiðslu og á aðlögunar­
tímabilinu eykst verulega næringar­
þörf hennar bæði til þess að geta
sinnt hröðum vexti fóstursins síð­
ustu vikurnar sem og bæði brodd­
mjólkur­ og mjólkurframleiðslunni.
Aðal breytingin verður þó við
burðinn og fyrstu tvo dagana eftir
burð en þá er oftast miðað við að
orkuþörfin aukist tvöfalt á við
þörfina í geldstöðunni. Þessari
skyndilegu og miklu aukningu á
næringarefnaþörf nær kýrin ekki
að svara með því einfaldlega að éta
meira og því lendir hún í neikvæðu
orkujafnvægi. Hvernig kýrin með­
höndlar það álag sem þessu fylgir
hefur áhrif á framleiðslu hennar,
heilsu, getu til að festa fang á ný og
almennt getu hennar til þess að vera
áfram í hjörðinni enda gerist það
oft að vandamál tengd aðlögunar­
tímabilinu leiða til ótímabærrar
slátrunar.
Að skilja vandamálið
Það er mikilvægt að skilja hvað
er að gerast í kúnni og hvernig
best er að sinna bústjórninni á
þessu tímabili, til að tryggja bestu
mögulegu frammistöðu kúnna og
að forðast efnaskipta­ og smitsjúk­
dóma. Til að laga sig að neikvæða
orkujafnvæginu strax eftir burð og
til þess að veita nauðsynlegri orku
til mjólkurframleiðslunnar um­
breytir kýrin töluvert miklu magni
af líkamsvef sínum, aðallega fitu
og aðeins af próteini einnig, sem
endurspeglast í tapi á holdum. Lítið
er hægt að gera fyrstu vikurnar eftir
burð til að koma í veg fyrir þetta
tap á holdum en aðal stjórntækin
sem bændur hafa yfir að ráða til
að tryggja kúm að komast sem
best í gegnum aðlögunartímabilið
er einmitt rétt holdastig og fóðrun
kúa fyrir burð.
Efnaskiptatruflanir
Efnaskiptatruflanir koma fram
þegar kýrin getur ekki aðlagast
öllum þessum lífeðlisfræðilegum
breytingum. Sjúkdómar tengdir
efnaskiptum eru flóknir og oft
samtengdir og tilkoma eins getur
aukið hættuna á öðrum og einnig
gert kúna viðkvæmari fyrir smit­
sjúkdómum. Algengustu efna­
skiptatruflanir sem eiga sér stað á
aðlögunartímabilinu eru:
• Doði, bæði dulinn og sýnilegur
• Graskrampi (fjóskrampi)
• Súrdoði og fitulifur
• Stálmi
• Fastar hildir
• Legbólga
• Léleg frjósemi og mjólkur­
framleiðsla
Eins og áður sagði eru öll efna­
skiptaferli flókin og tengd og þó
að áður hafi verið tilhneiging til
að skoða efnaskiptatruflanir sem
einangruð vandamál þá er það yf­
irleitt ekki gert í dag. Sú staðreind
endurspeglar þörfina fyrir árangurs­
ríka stjórnun efnaskiptanna þar sem
truflun í einu efnaskiptaferli mun
óhjákvæmilega hafa áhrif á skil­
virkni annarra efnaskipta.
Sem afleiðing af auknum skiln­
ingi á þeim ferlum sem lúta að
efnaskiptum líkamans hefur í raun
hugtakið aðlögunarfóðrun orðið til
og þróast frá því að einblína aðallega
á það að koma í veg fyrir doða yfir í
samþætta aðferð við fóðrun kúa þar
sem reynt er að hámarka:
• Vambarvirkni
• Efnaskipti kalks, m.a. úr bein­
um
• Efnaskipti orku
• Efnaskipti próteins
• Ónæmisstarfsemi
Ef meðferð kýrinnar beinist í
grundvallaratriðum einangrað að
einu af þessum framantöldum at­
riðum er það klárlega til bóta. En
með því að hafa víðari sýn og skiln­
ing á hinum flóknu ferlum sem taka
þátt í aðlöguninni, frá því að vera
í geldstöðu og yfir í að framleiða
mjólk, verður árangurinn meiri og
betri.
Halda orkujafnvæginu
Meginmarkmið góðrar bústjórnar á
aðlögunartímabilinu er að minnka
þann tíma sem kýr er í neikvæðu
orkujafnvægi, en hvernig á að ná
þessu? Það eru ýmis ráð til en hér á
eftir fara 9 atriði sem er mikilvægt
að hafa í huga varðandi bústjórn­
ina svo aðlögnunartímabilið verði
kúnum sem best:
1. Stjórnun steinefna/
jónajafnvægis í geldstöðu
Það er nauðsynlegt að stjórna því
hve mikið af steinefnum kýr í geld­
stöðu fá og í hvaða hlutföllum.
Þegar þetta er gert er sérstaklega
horft til hleðslustigs efnanna en
sum þeirra eru katjónir þ.e. með já­
kvæða hleðslu eins og kalí, natríum,
kalk og magnesíum.
Önnur eru anjónir og eru með
neikvæða hleðslu eins og t.d. klór,
bennisteinn og fosfór. Síðustu
vikurnar fyrir burð, sérstaklega síð­
ustu 2­3 vikurnar, þarf að tryggja
það að fóðrið innihaldi sem minnst
af katjónum en katjónir í fóðri kúa
stuðla að hærra sýrustigi blóðsins
og valda þar með t.d. hættu á bæði
duldum og sýnilegum doða.
Fóðrið ætti því að innihalda
lítið af kalí og natríum og þá má
hæglega bæta það með anjónískum
fæðubótarefnum eins og t.d. klór­
íði eða bætiefnum sem innihalda
brennistein. Ennfremur er mikil­
vægt að gefa kúnum einsleitt fóður,
af réttri stubblengd og rakastigi svo
kýrnar geti síður valið úr fóðrinu.
Til þess að fylgjast með
árangrinum er einfaldast að mæla
sýrustig þvagsins hjá kúnum.
2. Stjórna orkuinntöku kúnna
bæði í fyrri hluta og undir lok
geldstöðunnar
Að tryggja kúnum viðeigandi
orku í fyrri hluta geldstöðunnar,
60­21 dögum fyrir burð, og undir
lok geldstöðunnar, síðustu þrjár
vikurnar fyrir burð, er afar mikil­
vægt og nákvæmni er nauðsynleg
Á FAGLEGUM NÓTUM
Snorri Sigurðsson
snorri.sigurdsson@outlook.com
Afskorin blóm sem prýða heim-
ili eru af ýmsum toga og ólíkum
uppruna. Sum gera kröfur um
mikinn hita og raka, önnur geta
vaxið við mun svalari aðstæður.
Hér á landi eru afskorin blóm
ræktuð í gróðurhúsum og njóta
þess að framleiðandi getur stýrt
vaxtarskilyrðum eftir þörfum
tegundanna.
Ein þessara tegunda er köll­
uð Sóllilja og á ættir að rekja
til S­Ameríku, nánar tiltekið frá
Chile vestan Andesfjalla og hún
finnst einnig í Brasilíu. Þetta er
óvenjuleg planta á margan hátt.
Kjörlendi tegunda af þessari ætt­
kvísl er mjög mismunandi, sumar
þrífast í fenjaskógum hitabeltisins
og frumskógum en aðrar vaxa í
eyðimörkum, þéttum skógum,
þurru graslendi, deigl endi eða í
fjalllendi. Sú tegund sem mest
hefur verið notuð til ræktunar á
uppruna sinn í Chile.
Kynbætur og ræktun
Blóm sóllilju eru sérkennileg og
falleg. Þau standa mörg saman efst
á háum blómstilk, stór og trekt­
laga, dröfnótt og litrík. Sóllilja
hefur verið kynbætt talsvert til
að ná fram enn sterkari lit en sést
almennt í náttúrunni og við kyn­
bætur hefur líka tekist að fá aukinn
fjölda lita, sterkari blómstilka og
langan endingartíma eftir skurð.
Hægt er að fjölga sóllilju með
sáningu en í gróðrarstöðvum er
henni ýmist fjölgað með skipt­
ingu róta eða með svokallaðri
vefjaræktun, sem stunduð er í
sérhæfðum ræktunarstöðvum og
er ekki á allra færi. Á þann hátt er
hægt að framleiða mikinn fjölda
plantna á stuttum tíma, sem allar
hafa nákvæmlega sömu eiginleika
hvað varðar vöxt, blómlit og aðra
eiginleika. Bæði rætur og stönglar
vaxa út frá brumum í jarðstöngli,
sem vex neðanjarðar. Plönturnar
safna næringarforða í sérstök
forðahnýði sem vaxa niður af
jarð stönglinum. Talsverður hluti
vaxtarins á sér því stað undir jarð­
vegsyfirborðinu en frá jarðstöngl­
inum vaxa síðan upp greinar sem
bera bæði blöð og blóm.
Ræktunin fer fram í gróður­
húsum, í beðum sem haldið er
vel rökum. Sóllilja þrífst best við
fremur svalar aðstæður og þurfa
húsin því ekki mikla upphitun.
Tegundin er fjölær og getur staðið
árum saman í beði ef hún fær rétta
umhirðu. Það krefst þess meðal
annars að jarðvegur sé vel undir­
búinn svo hann haldist loftríkur og
stöðugur allan líftíma plantnanna.
Meindýrum er haldið niðri með
lífrænum vörnum.
Blómmyndun með
óvenjulegum hætti
Jarðstöngullinn nemur hita/
kuldaáreiti. Lágur jarðvegshiti
örvar myndun blómbruma en
hár jarðvegshiti hvetur hins
vegar til myndunar greina sem
ekki mynda blóm og ekki er sóst
eftir í ræktuninni. Því er það
verkefni ræktandans að halda
jarðvegshitanum lágum, jafnvel
undir 15°C. Lofthiti þarf líka að
vera hóflegur. Til að hámarka
blómgæði og uppskerumagn
getur reynst erfiðleikum háð að
halda hitanum nægilega lágum
að vori og sumri og má því búast
við minni uppskeru af fallegum
blómstilkum yfir hásumarið.
Þegar kemur fram í lok september
eykst bæði uppskeran og gæði
hennar. Nú er því að renna upp
blómatími sóllilj unnar í íslensku
gróðurhúsunum. Með öflugri
vaxtarlýsingu ná framleiðendur
að bjóða sóllilju í miklum gæðum
allan veturinn og í raun og veru
eru þær uppskornar allt árið.
Óvenju endingargóð í vasa
og skreytingum
Blóm sóllilju eru meðal þeirra
sem endast hvað lengst eftir
skurð. Þau eru bæði notuð í háa
og lága blómvendi og henta
ljómandi vel í margs konar
blómaskreytingar.
Ingólfur Guðnason
Námsbrautarstjóri garð-
yrkjuframleiðslu
Garðyrkjuskóla LbhÍ
Reykjum, Ölfusi.
GARÐYRKJUSKÓLI LBHÍ REYKJUM
Þegar maður á lífsblóm
Blóm sóllilju eru sérkennileg og falleg. Þau standa mörg saman efst á
háum blómstilk, stór og trektlaga, dröfnótt og litrík.
90 daga aðlögunartímabilið
Síðari hluti geldstöðunnarFyrsti hluti geldstöðunnar Upphaf mjaltaskeiðs Fyrsti hluti mjaltaskeiðs
30-60 -21 0
Holdastigun, sem er aðferð til að meta magn fitu- og orkuforða kúa, er grundvöllur þess að ná góðum árangri með
kýr á aðlögunartímabilinu. Margar holdastigunaraðferðir eru til í heiminum, en algengast er að horft sé til holdsöfn-
unar á þverþornum, neðanverðum rifbeinum, mjaðmahnútu, halarót og setbeinum.
Aðlögunartímabil kúa
Sóllilja hefur verið kynbætt talsvert til að ná fram enn sterkari lit en
sést almennt í náttúrunni.