Bændablaðið - 24.09.2020, Blaðsíða 46

Bændablaðið | Fimmtudagur 24. september 202046
PLÖNTUR&PLÖNTUHEITI
Að gera kleinu úr líparíti; mikilvægi fræðiheita
Mörgum er illa við fræðiheiti
plantna og kjósa heldur að halda
sig við íslensk heiti. Gott og vel,
enda mörg íslensku heitin afar fal-
leg og vel heppnuð. Hins vegar eru
ekki til íslensk heiti á allar plöntur
og auk þess oft heppilegra að vita
fræðiheitin, vilji maður leita sér
nánari upplýsinga.
Fræðiheitin segja okkur líka
oft meira um plöntuna, á meðan
almennu heitin geta jafnvel verið
villandi. Randagin er t.d. ekki nýtt
íslenskt gin, heldur blómplanta sem
nefnist Linaria repens á fræðimálinu.
Lin naría?
En hvað segir fræðiheitið okkur
um plöntuna? Linaria vísar til þess
að hún tilheyrir þeirri ættkvísl og
á eflaust margt sameiginlegt með
ættingjum sínum. Repens í nafninu
vísar til þess að plantan liggur flöt,
skríður um og festir svo rætur hér og
þar. Nefna má skriðsóley, hvítsmára
og húsapunt sem dæmi um þessa
skriðulu hegðun í íslensku flórunni.
Blóðberg hegðar sér svosem ekki
ósvipað, án þess þó að bera þess
merki í nafninu.
Skríður barn, skríður bleia
En aftur að latínunni. Þegar maður
lærir orð sem vísar til skriðullar
hegðunar, veltir maður auðvitað
fyrir sér hvar annars staðar þetta
gæti átt við. Lýsingin gæti átt við
um unglinga, eða jafnvel ungbörn.
Þau skríða jú um og festa stundum
rætur í dágóða stund. Alþjóðlegur
þýðandi sem ég fann á netinu lagði
til „Liberi repens“ sem þýðingu á
„skriðul börn“.
Þar datt maður auðvitað lengra
ofan í holuna og týndi sér í latínunni.
Endingar skipta máli. Libero þýðir
t.d. ókeypis, sem rímar afar illa við
verðlagningu á samnefndum bleium.
Libera þýðir afhenda og liber er bók.
Næsta spurning til þýðandans var
augljós: „Liberi libera libero liber“
hlýtur þá að þýða „Börn afhenda
ókeypis bók“? Nei, ekki hélt hann
það. Þetta þýddi hann sem „Frítt
frítt frítt“. Ekki er öll vitleysan eins.
Líklega skiptir samhengi og röðun
einnig máli. Nema þýðandinn sé
bara ekki eins klár og hann heldur.
Gekk Bólu-Hjálmar um
með dvergaslæðu?
Nóg um það. Ekki tími til að læra
latínu núna. Virðist allt of mikið
ves en. Skoðum frekar fleiri skriðular
plöntur. Hvar finnur maður víðar
„repens“? Flottasta plöntunafnið í
hópnum er líklega klakadrottning.
Drottningu hæfir þó varla að skríða,
en líklega hefur heitið klakaungbarn
þótt óþjált. Heldur eðlilegra
kannski að maður búist við að sjá
dvergaslæðu (Gypsophila repens)
og lágdeplu (Veronica repens)
liggjandi við jörðu. Einnig slæddist
þarna með Dermatitis repens. Ekki
er þar á ferð planta, heldur kvilli sem
hrjáir okkar stærsta líffæri: húðina.
Skilgreint sem „Langvinnt og þrálátt
form bólukvilla í húð yst á fingrum
og tám“. Hafandi nýlega lært um
orðið „repens“ gefum við okkur að
kvillinn hljóti að vera skriðull. Ætli
Bólu-Hjálmar hafi kynnst þessu?
Skríða úlfaldar í eyðimörkinni?
Svar er ekki á reiðum höndum, því
augað rataði fljótt á hið skriðula úlf-
aldablóm (Kleinia repens). Næsta
verkefni var því að finna stað á
Íslandi þar sem úlfaldablóm vex
upp úr mýflugnagrasi (Liparis loes-
elii), eða jafnvel í jarðvegi úr sam-
ansöfnuðum leifum mýflugnagrass.
Hið raunverulega dæmi um úlfalda
úr mýflugu. Athugun á lýsingum
þessara plantna gerði manni þó
fljótt ljóst að þær væru ólíklegar til
að vaxa saman og hvorug þeirra lifir
villt á landinu okkar fína, þó íslensk
heiti þær hafi. Myndin verður því
ekki að veruleika að sinni. Að gera
Kleinia repens úr Liparis loeselii,
er þó auðveldlega hægt að snara
yfir í vitleysuna: – „Að gera kleinu
úr líparíti“.
Stefnumót við plöntur
Fræðiheitin segja auðvitað bara
rétt formálann. Plöntulýsingar gefa
okkur þær upplýsingar sem vantar.
Með fræðiheitin í farteskinu getum
við flett upp plöntulýsingum svo að
segja hvar sem okkur lystir. Í ljósi
þess að flestar plöntur sem hér finn-
ast, eiga sér heimili mun víðar um
heiminn, er augljós hagur í slíku. Ég
verð þó að játa að næstu vangaveltur
snerust um nýtingu plantnanna á
sínum eigin plöntulýsingum. Ætli
plöntur myndu lýsa sér á sama hátt
og við lýsum þeim? Hvernig myndi
plöntu „Tinder“ líta út? Ættum við
kannski sjálf að taka upp sambæri-
legan orðaforða til eigin lýsinga?
Fremur harðger og frjó. Vöxtur
breiður, en að mestu uppréttur.
Axlablöð oft með purpurarauða
slikju og dálítið af brúnum blett-
um. Egglaga, randhærð króna með
löngum hárum, þó öllu hárlausari
eftir því sem ofar dregur. Oft, en
ekki alltaf, tennt.
Leggir langir, hárlausir og oft
rytjulegir. Fær gjarnan sveppasýk-
ingar.
Miðhlutinn á stuttum stilk. Pípan
mjó, áberandi vörtótt. Oft upprétt
eða uppsveigð, en styttri og hang-
andi eftir að fræjum hefur verið
slöngvað burt. Þrífst best í hálf-
skugga eða sól.

Fræðiheitin opna nýjan heim
Þó fræðiheitin kunni að virðast
flókin, eru þau afar nytsamleg.
Svo sem ástæðulaust að skella sér
í háskólanám í latínu til þess eins að
læra meira um plöntur. En með því
að venja sig á að nota fræðiheitin
fer maður smám saman að muna
alengustu hluti. Félagsskapurinn
frómi, Garðyrkjufélag Íslands,
myndi væntanlega nefnast Hortorum
Cultus Societas Islandiae á latínu,
svo dæmi sé tekið. Garður+menning
er garðyrkja og seinni helmingurinn
einfaldlega Félag Íslands. Annars
er ég reyndar að hugsa um að
bæta plöntu í garðinn. Skyldi ég
velja fjalldrapa (Betula nana –
ættkvísl: birki. Smávaxin), svartylli
(Sambucus nigra – ættkvísl: yllir.
Svört), rauðrifs (Ribes rubrum –
ættkvísl: rifs. Rautt) eða sólber
(Ribes nigrum – ættkvísl: rifs.
Svört)? Kannski maður skelli
sér bara á ætihvönn/englahvönn
(Angelica archangelica) enda
margrómuð heilsuplanta og
bragðbætir. En þar flækist málið
aðeins. Angelica vísar okkur á
ættkvíslina hvönn. Archangelica er
hins vegar aðlagað úr gríska heitinu
fyrir erkiengil, enda átti einn slíkur
að hafa sagt til um notkun hennar til
lækninga. Fræðiheitin geta auðvitað
verið misjafnlega lýsandi, en það
er engin ástæða til að óttast þau.
Svo fremi sem maður fer ekki
um víðan völl frekar en að halda
fókus, þá er þetta ekkert svo flókið.
Þaðan af síður ástæða til að gera
úlfalda úr mýflugu. Já eða kleinu
úr líparíti. (Ritað með fyrirvara um
lauslegar þýðingar og arfaslakan
útúrsnúning).
Kristján Friðbertsson
Ég sagði nú reyndar randagin (Linaria repens), ekki randagras (Phalaris
arundinacea). Þarna hefði fræðiheitið átt að hjálpa.
Þótt ótrúlegt megi virðast, eiga sveppaldin líka sín fræðiheiti.
Samkvæmisleikurinn „sólber eða
snigill“ slær alltaf í gegn á hverju
stefnumóti.
Kristján Friðbertsson.
Dráttarvélar
á ferð
flest dráttarvélaslys á vegum úti verða þegar vél mætir
öðru ökutæki eða keyrir út af. Gætið að því að fara
ekki of nærri lausum vegköntum og hagið akstri eftir
aðstæðum.
Hvað getur þú gert til að auka öryggi í umferðinni?
• Notaðu speglana og fylgstu með umferðinni á eftir þér
• Notaðu stefnuljós
• Er ljósabúnaður í lagi?
• Sjáðu til þess að stefnu- og bremsuljós sjáist vel
• Ekki gleyma að slökkva á vinnuljósum á vegum úti
• Aktu með varúð
• Forðastu hraðar beygjur
• Forðist akstur dráttarvéla á vegum þegar
umferðarþunginn er mikill.
• Stillið hraða miðað við farm og bremsueiginleika
dráttarvélarinnar.
• Akið með ámoksturstæki í lágri stöðu, um 20-30 cm frá
jörðu, og gætið þess að þau hindri ekki útsýni úr stýrishúsi.
Kynntu þér leiðbeiningaefni um öryggi og vinnuvernd
í landbúnaði á bondi.is
er þitt bú
öruGGur
oG Góður
vinnustaður?
PO
RT
h
ön
nu
n