Bændablaðið - 24.09.2020, Blaðsíða 20

Bændablaðið | Fimmtudagur 24. september 202020
Frá fyrstu mánuðum ársins
2020 hafa flest mál er snerta
jarðarbúa drukknað í umræðu
um COVID-19 heimsfaraldur-
inn. Staðbundin hernaðarátök,
loft slagsmál og mengun hafsins
hafa að mestu fallið í skuggann.
Andlitsgrímur sem fólki hefur
verið gert að setja upp um allan
heim vegna kórónavírus, og
flestar eru úr gerviefnum, bætast
nú í súpuna og er nú hent í hafið
í milljóna tali.
Plastmengun sjávar og lands
heldur áfram að aukast af miklum
hraða þrátt fyrir varnaðarorð og ýmis
viðbrögð í því augnamiði að draga úr
notkun á t.d. einnota plastumbúðum.
Um ein billjón plastpoka er notaður
í heiminum á hverju ári, eða um
160.000 á sekúndu. Af þessu fara
í ruslið um ein milljón plastpoka
á hverri mínútu á jörðinni. Talið
er að það geti tekið plastpoka allt
frá 20 og upp í 1.000 ár að eyðast í
umhverfinu.
Í þeim heimsfaraldri sem skall
yfir vegna COVID-19 er eins og
öllum hömlum á að henda plastefn-
um og öðru rusli í hafið hafi verið
ýtt til hliðar. Í fjörum víða í Evrópu
má nú sjá andlitsgrímur í stórum stíl
til viðbótar öðru plastrusli. Í Asíu
virðist ástandið vera hvað hrikaleg-
ast í þessum efnum ef marka má
fréttir fjölmiðla. Kínverski fjölmið-
illinn CGTN fjallar m.a. um málið
og segir andlitsgrímur nú fljóta um
hafið í stórum stíl eins og marglyttur.
Sameinuðu þjóðirnar halda ár hvert
upp á 8. júní sem dag hafsins. Var
dagurinn í ár m.a. helgaður hljóð-
mengun í höfunum. Þykir það kald-
hæðnislegt að á sama tíma skuli
barátta þjóða heims gegn kóróna-
vírus vera að leiða til stóraukinnar
mengunar í höfum heimsins.
Richard Thompson, prófessor
í sjávarlíffræði við Háskólann í
Plymouth í Englandi, sagði í samtali
við CGTN Europe að sérfræðingar
hefðu nú miklar áhyggjur af
vaxandi plastmengun í höfunum
vegna COVID-19. Mark Spalding,
formaður The Ocean Foundation, tók
í sema streng í viðtali við CGNT.
„Heimsfaraldurinn hefur aukið
stórkostlega notkun á einnota vörum
úr plastefnum, sérstaklega persónu-
varnarbúnaði (PPE). Það er m.a. til
að verja þá sem vinna við að reyna
að hefta útbreiðslu sjúk dómsins. Við
sjáum mjög mikið af þessum búnaði
enda í hafinu,“ sagði Mark Spalding.
Frönsk óhagnaðardrifin stofnun
sem berst gegn mengun í höfun-
um, Opération Mer Propre, sendi
nýlega frá sér viðvörun um það sem
stofnandinn Laurent Lombard kallar
„COVID-úrgang“. Var sú viðvörun
gefin út eftir að kafarar fundu gríðar-
lega mikið, eða „alarming amount“,
af andlitsgrímum og öðrum sjúk-
dómsvarnarbúnaði í Miðjarðar-
hafinu.
Elles Tukker, frá umhverfis stofn-
un inni „Plastic Soup Foundation“
sagði:
„Þetta er alls staðar. Á götun-
um okkar, í ánum og í hafinu, eins
og kafarar hafa komist að. Þar eru
óuppleysanlegar andlitsgrímur og
hanskar fljótandi um eins og marg-
lyttur og liggjandi vítt og breitt um
sjávarbotninn.“
Fjallað var um málið í USA
TODAY fyrir nokkru og áhyggjum
lýst af því að fólk væri að losa sig
við andlitsgrímur og latexhanska í
hugsunarleysi út í náttúruna.
Umhverfisstofnanir í Banda-
ríkjunum hafa líka lýst áhyggjum
af málinu. Þannig er haft eftir
aðstoðarframkvæmdastjóra Ocean
Conservancy‘s Trasg Free Seas
program, að óæskileg losun á
lækningavörum á vatnasvæðum og
í hafið hafi lengi verið áhyggjuefni.
Í breska blaðinu The Guardian var
m..a sagt: „Bráðum verður meira af
andlitsgrímum í Miðjarðarhafinu en
marglyttum.“
Blaðið Ocean Asia í Hong Kong
sagði: – „Á hundrað metra kafla á
ströndinni fundum við 70 andlits-
grímur. Og þetta var á ábyggðri eyju
– „in the middle of nowhere“.
165 milljónir tonna af plasti í
höfunum
Varnarbúnaður vegna COVID -19
er að bætast við þann gríðarlega
gerviefnaúrgang sem þegar er fyrir
hendi. Þegar er búið að framleiða um
320 milljón tonn af plasti í heiminum.
Talið er að sú tala muni tvöfaldast
fram til 2034. Samkvæmt úttektum
National Geographic, Market Watch,
Eartsky, World Counts, One Green
Planet, Our World in Data, RD
og Business Insider er talið að nú
hringsóli í höfum jarðar um 165
milljónir tonna af plasti.
Heimshöfin innihalda um 97%
af vatnsforða jarðarinnar. Þau eru
mikilvæg til að jafna hitastig á
jörðinni og tempra m.a. koltvísýring
sem fer út í andrúmsloftið. Þar
eru smáþörungar m.a í mikilvægu
hlutverki og eru þeir enn áhrifameiri
en helstu regnskógar jarðarinnar, bæði
við bindingu CO2 og við framleiðslu á
súrefni. Þörungar eru sagðir framleiða
um 70% af súrefni jarðarinnar. Hafið
er líka afar mikilvægt hvað varðar
matvælaframleiðslu fyrir ört fjölgandi
jarðarbúa og fyrir samgöngur og
því skiptir fátt meira máli fyrir líf á
jörðinni en að vel sé gengið um hafið
og vötn sem í það renna.
Náttúruleg efni aldrei mikilvægari
þar sem gerviefni er nú í flestum
fatnaði
Af þessum sökum hefur aldrei verið
mikilvægara að meira sé hugað
að nýtingu náttúrulegra efna til
fatagerðar, eins og ullar, loðskinna,
húða af búfénaði, sjávarleðurs og
efnis sem unnið er úr jurtum eins
og hampi, hör og bómull. Barátta
náttúruverndarfólks gegn loðdýraeldi
og dýraeldi almennt virkar því dálítið
sérkennilega í þessu samhengi. Slík
barátta hefur m.a. leitt til aukinnar
notkunar gerviefna úr plasti. Segja
má að langstærsti hluti fatnaðar í dag
innihaldi gerviefni að einhverjum
hluta. Þar má nefna margs konar
tísku- og útivistarfatnað, gerviskinn
og fleira.
Minkaeldið bjargaði
loðdýrastofnum frá útrýmingu
Þegar afstaða hefur verið tekin
til dýrafriðunar, eins og varðandi
andstöðu við minkaeldi, þá sýnir
sagan að minkaeldi sem tekið var
upp í Norður-Ameríku og síðan víðar
um lönd, kom í veg fyrir útrýmingu
loðdýrastofna. Vegna útbreiðslu á
ameríska minknum og ræktunar
bæði austan hafs og vestan er hann nú
talinn í minnstri hættu allra tegunda
samkvæmt alþjóðasamtökum um
náttúruvernd, IUCN (International
Union for Conservation of Nature).
Þar að auki leiðir notkun minkaskinna
og skinna af öðrum loðdýrum í fatnað
til minni notkunar á gerviefnum.
Sturtað sem nemur
úr einum sorpbíl af plasti í hafið á
hverri mínútu
Um 79% af öllum plastúrgangi er
skilað í landfyllingar eða sturtað í
hafið. Því getur verið um að ræða um
4,8 til 12,7 milljónir tonna af plasti
sem sturtað er beint í hafið á hverju
ári. Það þýðir að losað er úr sem
nemur einum sorpflutningabíl í hafið
á hverri einustu mínútu. Einungis lítill
hluti þess er sýnilegur á yfirborðinu.
Plast hefur fundist í hafinu á allt að
11 kílómetra dýpi. Þá er talið að einn
af hverjum þrem fiskum, sem veiðist
í höfunum og fer til neyslu, innihaldi
plastagnir. Þar sem ástandið er verst
er talið að þeir sem borði mikið af
fiski geti verið að innbyrða allt að
11 þúsund plastagnir á ári.
Hættuleg efnasambönd
leynast víða
Ýmiss konar efnasambönd eru
í plastinu og sum þeirra eru
krabbameinsvaldandi. Þá er talið
að fjöldi þessara efna geti valdið
margs konar sjúkdómum og skaði
ónæmiskerfið bæði í mönnum
og dýrum. Um 95% fullorðinna í
Bandaríkjunum er með BPA-efni
í þvagi. BPA, eða bisphenol A, er
efnasamband sem fundið var upp á
sjöunda áratug síðustu aldar. Það er
m.a. að finna í drykkjarílátum sem
innihalda Polycarbonat plast eða eru
húðuð með Epoxy. Rannsóknir hafa
sýnt að BPA getur leyst upp í plastinu
og borist í menn. Sérstaklega ætti
því að forðast að setja plastílát sem
innihalda BPA-efni í örbylgjuofn til
að hita mat. Þess má geta að Epoxy
er m.a. að finna í hitapottum úr
trefjaplasti sem eru mjög vinsælir
á Íslandi.
Lítill hluti af plasti fer til
endurvinnslu
Talið er að einungis um 9% af
plastinu fari til endurvinnslu og um
12% fer til brennslu, þar á meðal
umtalsvert af plasti sem til fellur á
Íslandi.
Risaeyjur úr plasti
fljótandi um heimshöfin
Fljótandi plastbreiður eru sagðar
þekja í heild um 1,6 milljónir fer-
kílómetra af yfirborði Kyrra hafsins.
Ein eyjan, sem er á milli vestur-
strandar Bandaríkjanna og Havaí,
er talin vera á stærð við Texasríki,
eða rúmlega fjórum sinnum stærri en
Ísland. Þéttleiki plastsins er vissulega
mismunandi í þessum eyjum.
Um 29% af plastmengun hafanna
eru talin koma frá Kína, um 21%
frá öðrum hlutum Asíu, um 19% frá
Evrópuríkjum, um 18% frá NAFTA-
ríkjum í Ameríku, um 7% frá Mið-
Austurlöndum og Afríku, um 4% frá
Suður-Ameríku og um 2% frá öðrum
löndum.
Meðal ríkja, sem fyrrnefndar
stofnanir telja meðal 10 verstu, eru
auk Kína, Indónesía, Filippseyjar,
Víetnam, Sri Lanka og Egyptaland.
Bandaríkin voru í 20. sæti.
Fimm mestu plastmengunarlöndin
eru talin bera ábyrgð á 60% af öllu
plasti í heimshöfunum.
Um 90% af því plasti sem berst
með vatni til sjávar kemur einungis
úr tíu ám eða fljótum. Þetta eru
Angtze, Yellow, Indus, Hai He,
Ganges, Mekong, Amur, Pearl í Asíu
auk Níl og Níger í Afríku.
Víða um lönd er plastúrgangi
sturtað niður úr klósettum og skolast
úr útföllum upp á strendur. Það á
ekkert síður við Ísland en önnur lönd,
eins og fram hefur komið í gögnum
Hafrannsóknastofnunar.
Plast talið vera um 60–90% af
öllu braki í heimshöfunum
Plast er um 60–90% af öllu braki
sem flýtur um heimshöfin. Um 20%
af plastinu í höfunum er talið koma
frá sjávarútvegi, þ.e. troll og aðrar
netadræsur, fiskilínur og fleira. Um
14% af plastinu eru drykkjarílát af
ýmsum toga.
Allt að 60% efnis í fatnaði er
plast, þ.e. nylon, polyester, acryl og
fleira. Hefðbundinn fatnaður sem við
göngum í daglega mun að meðaltali
skila um 700.000 örplastsögnum út
í hafið við þvott.
Allar sjóskjaldbökur veraldar
(100%) eru taldar hafa orðið fyrir
áhrifum af plastmengun, um 59%
hvalastofna, um 36% selastofna og
um 40% fuglastofna. Talið er að
yfir ein milljón sjófugla drepist á ári
hverju vegna plastmengunar og um
100.0000 sjávarspendýr.
Jarðarbúar nota um 500 milljarða
af plastflöskum á ári
Um 500 milljarðar af plastflöskum
eru notaðar í heiminum á hverju ári.
Hefur plastflöskunotkunin aukist
hröðum skrefum, en hún var um
300 milljarðar árið 2010 og um 480
milljarðar árið 2016.
Af þeim 500 milljörðum af
plastflöskum sem notaðar eru í dag
nota Bandaríkjamenn um 50 milljarða
á ári. Nýleg rannsókn gefur til kynna
að um 150 plastflöskur liggi í fjörum
á hverri einustu mílu af strandlengju
Bretlands.
Um tveimur milljörðum
plastrakvéla er hent í ruslið í Banda-
ríkjunum á hverju ári og um einum
milljarða tannbursta.
Um 4,4 milljörðum plastsog röra
er hent í ruslið á hverju ári í Bretlandi.
Stór hluti sogröra endar í hafinu
og talið er að um 8,3 milljörðum
plastsogröra hafi skolað upp á
strendur landa um allan heim. Samt
eru plaströr aðeins um 1% af þeim
plastúrgangi sem til fellur í heim-
inum. Fjöldi stórfyrirtækja, eins og
McDonald‘s, hafa bannað notkun
plaströra í Bretlandi og á Írlandi.
Þá hefur American Airlines bannað
notkun plaströra í sínum flugvél-
um og fleiri stórfyrirtæki hafa fylgt
þessu fordæmi. Fjölmörg íslensk
fyrirtæki hafa verið að innleiða
svipaða stefnu á liðnum misser-
um. Drykkjarmál úr plasti eru sem
dæmi að verða sjaldséð á heimil-
um og á vinnustöðum og mátti líka
sjá glögg merki um slíka hugsun
þegar Íslendingar þyrptust í útilegur
í sumar.
FRÉTTASKÝRING
Hörður Kristjánsson
hk@bondi.is
Varnarbúnaður vegna COVID-19 bætist nú
við hrikalega plastmengun heimshafanna
– Ekki á bætandi við þær 12,7 milljónir tonna af plasti sem talið er að árlega sé hent sé í hafið
Heimsfaraldurinn hefur aukið stórkostlega notkun á einnota vörum úr plast-
efnum, sérstaklega persónuvarnarbúnaði sem oftar en ekki endar í hafinu.
Myndir / CGNT / Opération Mer Propre